Ünlü veya Hece Düşmesi Olan Kelimeler Listesi ve Hece veya Ünlü Düşmesi Olan Kelimelerin Cümle İçinde Örnek Kullanımları:
Kısaca ünlü veya hece düşmesi nedir?
Önce kısaca ünlüleri bilmek gerekir. Türkçede 29 harf-ses vardır. Bu, seslerin bazılarına ünlü-sesli, bazılarına ünsüz-sessiz denir. 21 bir harf sessizdir. 8 harf ise sesli-ünlüdür. Ünlüler çeşitli şekillerde gruplandırılır. Ünlülerin özellikleriyle ilgili şöyle bir tablo verilebilir. Ünlü düşmesi konusu, tabloda kırmızı ile belirtilen ı, i, u, ü dar ünlüleriyle ilgilidir.
|
|
Düz
|
Yuvarlak
|
|
|
Geniş
|
Dar
|
Geniş
|
Dar
|
|
Kalın
|
a
|
ı
|
o
|
u
|
|
İnce
|
e
|
i
|
ö
|
ü
|
1. Ünlü ile başlayan ek aldığında kelimelerde ünlü düşmesi olabilir.
Ünlü düşmesi veya hece düşmesi, kelimenin kökünde bulunan bir ünlünün ünlü ile başlayan bir ek aldığında kelimenin ikinci hecesinde yer alan ünlünün düşmesi, kullanılmamasıdır. Bu aynı zamanda bir kelimeyi ekiyle beraber bir hece azaltır. Bir örnekle konuyu anlatalım:
Kelime gönül olsun. Bu kelimeye -ü eki getirelim. Artık bu kök ve eki beraber okuduğumuzda gönülü değil gönlü şeklinde okuruz ve yazarız.
Gö-nü-lü üç heceden oluşurken ikinci hecedeki ünlü düştüğü için bu kelimeyi artık gön-lü şeklinde okur ve yazarız. Bu da üç heceli bir kelimenin iki heceli olmasına sebep olur. Bu haliyle hem ünlü düşmüş olur hem de hece sayısı azalmış olur.
Ünlü ile başlayan ek aldığında ünlü düşmesi olan kelimeler başka örnekler:
Ağızımız-ağzımız,
burunum-burnum,
alının-alnın gibi.
Bu birinci örnek dışındaki kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir. Mesela birleşik kelimelerde birleşim sırasında ünlüler düşebilir, yardımcı fiillerle kurulan birleşik fiillerde ünlü düşmesi olabilir veya bazı kelimeler türetilirken ünlüler düşebilir.
2. Ünlü ile bitip ünlü başlayan iki kelimenin birleşmesinde ünlü düşmesi olabilir.
Ünlü ile biten bir kelime, ünlü ile başlayan bir ek aldığında ilk kelimenin son ünlüsü düşer. Buna aynı zamanda aşınma adı verilir. Ünlü düşmesi-hece düşmesi olan bazı birleşik kelimelere örnekler:
ne asıl
nasıl
Ancak ünlü ile bitmeyen kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir:
kayın ana
kaynana
Aynı şekilde ne için-niçin, kahve altı-kahvaltı, öyle ise-öyleyse kelimelerinde hece düşmesi-ünlü düşmesi ve aşınma vardır.
3. Birleşik eylemlerde yardımcı fiil ünlü düşmesine sebep olabilir.
Birleşik fiiller oluşturulurken etmek, eylemek, olmak, kılmak gibi yardımcı fiiller, ünlü düşmesine sebep olabilir. Birleşik fiillerde (isim+yardımcı fiil), birleşik fiilin isim bölümünde ünlü düşebilir:
isim+yardımcı fiil
kayıp olmuştu
kaybolmuştu
hapis etmek
hapsetmek
4. Bazı ekler ünlü düşmesine sebep olabilir.
Dört şekilde ünlü düşmesi olabilir. Son olarak kelime türetirken bazı ünlülerin düşüşü mümkündür. -l, -la, -er, ar ekleri alan kelimelerde ünlü düşmesi görülebilir:
kavur-ul-du-k
kavrulduk
devir-il-di
devrildi
sarı-ar-mış
sararmış
Hece düşmesi-ünlü düşmesinin istisnası ikilemelerde olur. İkilemelerde ünlü düşmesi olmaz:
Sokağın köşesinde burun buruna geldik.
Görüldüğü gibi burada kırmızı harfle belirtilen u harfi düşmeye uğramamıştır. Bir başka örnek için şu ikilemeyi inceleyelim:
Bu nesilden nesile taşınan bir bayrak adeta.
Bir başka önemli nokta da, dışarı, içeri, ileri, geri, yukarı, aşağı, ora, bura, şura kelimelerine ek geldiğinde ünlü düşmesi yapılmaz:
içeri-içeriden-doğru içerden: yanlıştır
ileri-ileriden-doğru ilerden: yanlıştır
ora-orada-doğru ordan: yanlıştır
bura-burada-doğru burda: yanlıştır
şura-şuradan-doğru şurdan: yanlıştır
Bu çalışmada, Türkçede ünlü düşmesine uğrayan bütün kelimelerin listesini çıkarmaya çalıştık. İlk bölümde ünlü düşmesine veya hece düşmesine uğrayan kelimelerin cümle içinde kullanımlarından örnekler verilmiştir. Ünlü düşmesine uğrayan cümlelere örnekler:
isim-ismi
İsmi lazım değil, geçenlerde bir arkadaş ilginç bir şey söyledi ve kalbimi kırdı.
“Kısa bir süre sonra sen de o da öleceksiniz, bundan daha kısa bir süre sonraysa isminiz bile kalmayacak ardınızda.” (Marcus Aurelius-Kendime Düşünceler, Marcus Aurelius)
cisim-cismiİsmi var cismi yok insanlar lazım bu iş için bize.
Cismi büyük,
Fikri küçük,
Çıktı bir adam karşıma.
Dedi: “Ey şâir bana baksana!
Ben kadere inanmıyorum,
Ne anlatsan boşuna.”
Dedim: “O da senin kaderin anlasana.”
(Şair’ül İslam Yunus Kokan-Elmas Dizeler Altın Sözler)
burun-burnu
Ne o öyle, burnu bir karış havada; sevmem ben öyle insanları.
omuz-omzu
Elfida, bir belalı başımsın
Elfida, beni fark etme sakın
Omzumda iz bırakma, yüküm dünyaya yakın
Elfida, hep aklımda kalacaksın (Haluk Levent-Elfida)
beyin-beyni
Etrafımda bana yakın birilerini arıyorum. Bütün bu beynimde geçenleri teker teker, uzun uzun anlatacak birini. (Sabahattin Ali)
alın-alnı
Allah alnındakini gönlüne gönlündekini alnına yazsın.
gönül-gönlü
Ey gönül! Sen sen ol, kimsenin gönlünü yıkma. Dikenin ucuna çık da edep çizgisinden çıkma. (Mevlana)
devir-devri
"Devir, ciğeri beş para etmez adamların devri.'' (Ahmet Ümit-Kavim)
sabır-sabrı
Deme şu niçin şöyle
Yerincedir ol öyle
Bak sonuna sabr eyle
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler…
(Erzurumlu İbrahim Hakkı)
kabir-kabri
Kendine kabir değil, kendini kabre hazırla. (Hz.Ebubekir)
koyun-koynu
Oğlum iyi diye övünme, koynuna el kızı girmeden.
Oğul-oğlu
Bir şeyiniz olayım sizin,
Hani nasıl isterseniz;
Oğlunuz, kiracınız, sevgiliniz.
Dünyanın bir ucuna, birlikte gider miyiz? (Cemal Süreya ~ Lavanta)
bağır-bağrı
"Sana karşı bağrı yanan ve daima Sana sığınan kulların arasına beni de kat. Rabbim! Tevbemi kabul et, günahlarımı affeyle."
cebir-cebri
Cebren ve hile ile aziz yatanın bütün kaleleri zaptedilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. (Atatürk)
şekil-şekli
Melahat, şeklen bir kadından çok uçurtmaya benziyordu.
(Hüseyin Rahmi Gürpınar-Mürebbiye - Şeytan İşi, Hüseyin Rahmi Gürpınar)
nazım-nazmı/nesir-nesre
Mensur şiir, nazmın nesre yaklaştırıldığı şiirdir. Yani şiirin düzyazı biçimine yakın yazılmasıdır. Bu şiirin ilk örneklerini veren sanatçı, Halit Ziya Uşaklıgil'dir.
Bu bölümde, hangi kelimede ünlü düşmesi olur hangi kelimede ünlü düşmesi olmaz veya bu kelimede ünlü düşmesi var mı yok mu sorularına cevap olması için ünlü düşmesi-hece düşmesi olan diğer kelimelerin bir listesi yer alacaktır:
kıvrım-kıvrımı
sıyır-sıyrıldı
sızı-sızladı
koku-koklamış
ileri-ilerlemek
keyif-keyfim
kayıt-kaydolup
kayıp olmak-kaybolmuş
emir etmek-Emreden yorulmazmış.
devir-devrimizde
devirilmek-devrildi
asır-asrın
geniz-genzimiz
ağız-ağzı
kahır-kahroldum
kesir-kesri
seyir-seyrine
kutup-kutbu
hazım-hazmı
karın-karnım
göğüs-göğsünden
şehir-şehrimiz
nehir-nehrin öte yüzü
fikir-fikrimin ince gülü
zülüf-zülfün tara
ufuk-ufka bakınca
yalın-yalnızlık
yanılmak-yanlışlıkla
meyil-meylediş
