Ses Olayları-Ses Bilgisi (Ünlüler ve Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları) (Ünlü Düşmesi, Ünlü Türemesi, Ünlü Daralması, Ünsüz Yumuşaması, Ünsüz Benzeşmesi, Ünsüz Sertleşmesi, Ünsüz Türemesi, Ünsüz Düşmesi, Kaynaştırma, -n/-m Ünsüz Değişimi, Büyük Ünlü Uyumu, Küçük Ünlü Uyumu, Göçüşme, Ulama, Ünlü Değişimi)

Ses Olayları-Ses Bilgisi (Ünlüler ve Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları) (Ünlü Düşmesi, Ünlü Türemesi, Ünlü Daralması, Ünsüz Yumuşaması, Ünsüz Benzeşmesi, Ünsüz Sertleşmesi, Ünsüz Türemesi, Ünsüz Düşmesi, Kaynaştırma, -n/-m Ünsüz Değişimi, Büyük Ünlü Uyumu, Küçük Ünlü Uyumu, Göçüşme, Ulama, Ünlü Değişimi) 

 SES OLAYLARI: 

 Akciğerlerden gelen havanın titreşimlerine ses, bu seslerin yazıdaki karşılıklarına harf denir. Türkçede 29 harf vardır. Bu harfler; ünlüler (sesli harfler) ve ünsüzler (sessiz harfler) olmak üzere ikiye ayrılır. 

 ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI: 

Akciğerlerden gelen hava bir engele çarpmadan dışarıya çıkarsa bu harflere ünlü-sesli harf denir: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. Bazıları kalın (a, ı, o, u), bazıları incedir (e, i, ö, ü). 

Büyük Ünlü Uyumu: 

Bir kelimenin ilk hecesinde yer alan ünlü kalınsa diğer hecelerindeki ünlülerin de kalın; ilk hecede ünlü inceyse diğer hecelerdeki ünlülerin de ince olması gerekir. Türkçe olduğu halde şu kelimeler istisnadır ve kurala uymaz: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman. Alıntı kelimelerde bu kural aranmaz: ahenk, badem, ceylan, kestane, limon, model, viraj, ziyaret. Bitişik yazılan kelimelerde (açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb) ve tek heceli kelimelerde (boş, kaç, sev…) büyük ünlü uyumu aranmaz. Bazı ekler büyük ünlü uyumunu bozar: akşam-leyin, bakla-¬gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yeşilm-imsi, yürü-yor, din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş, akşamki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldaki. 

Küçük Ünlü Uyumu: 

 Düzlük-Yuvarlıklık Uyumu da denir. Bu kuralda da ilk hecede düz ünlüler (a, e, ı, i) devamındaki hecelerde de (a,e,ı,i) olmalıdır: (Isırmak-uyar; savunmak-uymaz) İlk hecede yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) devamındaki hecelerde de ya (a,e) ya da (u,ü) olmalıdır: Müzikçi-uymaz, yorgunluk-uyar. 

Ünlü Daralması: 

Dilimizde "a, e" ile biten fiiller, "yor" eki aldığı zaman "ı, i, u,ü"ye dönüşür: söyleyor, oynayor, başlayor, dinleyor gibi. Bazen yor olumsuzluk eki -ma ekini daraltır: gözlemeyor-gözlemiyor. Bazı kelimelerde daralma olmaz ama yanıltıcı şık olur. Köke bakmak gerekir: Kelime kökü ve yor arasında kalan harf yardımcı ünlüdür: bakıyor, geliyor, gidiyor. Kaynaştırma harfi olan "y"nin "demek, yemek" fiilleri daraltır: deyen, yeyecek, neye. Deyince, deyip, sevmeyen gibi kelimeler, daralma olmayan ve yazım yanlışında sorulan kelimelerdir. 

Ünlü Türemesi: 

Bazı sözcüklere küçültme yapılırken (bir-i-cik, dar-a-cık ) veya pekiştirme anlamı kazandırılırken (sa-p-a-sağlam, gü-p-e-gündüz) araya bir ünlü konulur. Bazı kelimelerde hem ünlü hem de ünsüz türemiş olabilir: sırILsıklam, çırILçıplak. 

Ünlü-Hece Düşmesi: 

Orta hecede düşme:

İkinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan bazı sözcüklere, ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde ikinci hecedeki dar ünlü düşer (ağızı-ağzı, şehiri-şehri). Ikilemelerde bu düşme olmaz: omuz omuza, burun buruna. 

Türetilirken Düşme: 

Ünlü düşmesi bazen yapım eki alırken TÜRERKEN ünlü düşmesine uğrar: yumurtaladı, sarıardı. 

Birleşirken Düşme: 

İki ünlüden biri düştüğü için ÜNLÜ AŞINMASI da denir. Kelimeler birleşirken ünlü düşmesi olur: kahvealtı, neasıl, neiçin. Birleşik fiiller; etmek, eylemek, olmak gibi yardımcı eylemleri alırken ünlü düşmesine uğrar ve bitişik yazılır: sabıreyledi, hayırola, şüküretti. Özellikle şiirlerde hece sayısını tutturmak için ünlü düşmesi olur: Karacaoğlan-Kara’coğlan. Ek-fiil ekinde düşme olur: çözerİmiş-çözermiş. İle edatında olur: arabaile, arabayla. 

Ulama: 

Cümlede ünsüz ile biten bir sözcükten sonra ünlü ile başlayan bir sözcük gelince bu iki sözcük birbiriyle birleşikmiş gibi okunur. Ancak arada virgül olmamalıdır: Sınav_için_üzülme. 

Kaynaşma/Kaynaştırma: 

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez. Geldiği durumlarda ise araya "y, ş, s, n" kaynaştırma ünsüzlerinden uygun olanı getirilir: ayıNın patiSi, altıŞar yediŞer arabaYa 

Ünlü Değişimi: 

İki kelimede olur: ben+e: bana, sen+sana. 

ÜNSÜZLERLE İLGILI SES OLAYLARI: 

Ünsüzler, ünlüler yardımıyla söylenebilir: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z. Bu ünlülerin bazıları yumuşak ünsüzdür: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z. Kalan ünsüzler ise sert ünsüzlerdir: f, s, t, k, ç, ş, h, p. 

Ünsüz Yumuşaması-Ünsüz Değişimi!: 

Türkçe kelimelerin son hargi b,c,d,g ünsüzleriyle bitmez: ihtiyac, reng, kitab, sened. Kelimelerin doğrusu ihtiyaç, renk, kitap ve senettir. Ancak bu kelimeler ünlüyle başlayan ek alınca (ç-c, k-g, p-b, d-t) olur: ihityacı, rengi, kitabı, senedi. P,ç,t,k ünsüzlerinin b,c,d,g ünsüzlerine dönüşmesine yumuşama veya ÜNSÜZ DEĞİŞİMİ denir. Ancak sac, hac, bac, ad gibi kelimeler bu kuralın dışındadır. Bazı yabancı kelimelerde yumuşama olmaz: hukuku, sanatı, milleti. Özel isimlerde söyleyişte yumuşama olur ama yazılışta yumuşama gösterilmez: Uşak’a yazılır Uşağa okunur. Zeynep’e yazılır Zeynebe okunur. Tek heceli kelimelerde ünsüzler yumuşamaz (eti, sütü, topu, koçum, ilki). Bazı tek heceli kelimeler bu kurala aykırıdır: uçu-ucu, kapı-kabı, dörtü, dördü, giter-gider, eter-eder 

Ünsüz Benzeşmesi-Sertleşmesi: 

Sert ünsüzle (f,s,t,k,ç,ş,h,p,) biten kelimelere, "c,d,g," ile başlayan bir ek gelirse, "c,d,g," sesleri "ç,t,k,"ye dönüşür: kitap - cı → kitapçı, ağaç - da → ağaçta , kesgin → keskin, üç-de→ üçte. Birleşik kelimelerde (akciğer) ve bazı kelimelerde (dörtgen, üçgen) yumuşak ve sert ünsüzler yan yana görülebilir. Bağlaç olan de kelime kabul edilir ve burada benzeşme olmaz: Tut da gel… Rakamlara gelen ekler benzeşmeye uyması gerekir: 1993’te. 

Ünsüz Düşmesi: 

"k" ünsüzüyle biten kimi sözcüklere, "-cik, -cek" küçültme eki getirilirse, sözcüğün sonundaki "k" ünsüzü düşer ve yazılmaz: küçükcük-küçücük, çabukcak-çabucak, sıcakcık-sıcacık. "k" ünsüzüyle biten kimi sözcüklere, "-l, -mse" yapım ekleri getirilirse, sözcüğün sonundaki "k" ünsüzü düşer ve yazılmaz: Eksikldi-eksildi, yükseklmiş-yükselmiş, seyrekldi-seyreldi, küçükmsedi-küçümsedi. Bazı birleşik sözcüklerde ünsüz düşmesi görülebilir: Astteğmen-ast+eğmen üst+teğmen- üsteğmen 

Ünsüz Türemesi: 

Dilimize Arapçadan girmiş bazı kelimelere, ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde , sözcüğün sonundaki harf türeyerek ikizleşir. Hak+a-Hakka, şık+ı-şıkkı, Rab+in-Rabbin, sır+ı-sırrı. Dilimize Arapçadan girmiş bazı kelimelere, "etmek, olmak, eylemek" gibi yardımcı fiiller getirildiğinde, sözcüğün sonundaki harf türeyerek ikizleşir: zan+etmek- zannetmek, his + etmek-hissetmek , hal + olmak-hallolmak, af+etmek-affetmek. Ünsüz türemesi (affet-) ve ünsüz düşmesi (fikret-) olan birleşik fiiller bitişik yazılır. 

-n/m Benzeşmesi veya Çatışması/ -m/-n Ünsüz Değişimi!: 

Çift dudak ünsüzü m ile damak ünsüzü -n yer değiştirir: sünbül-sümbül, canbaz-cambaz, tenbel-tembel. Özel isimlerde benzeşme olmaz: Safranbolu, İstanbul. Birleşik kelimelerde olmaz: binbaşı, onbaşı 

Göçüşme: 

Ağızlarda görülen iki sesin yer değiştirmesine denir: ekşi-eşki, memleket-melmeket, kibrit-kirbit, köprü-körpü 

Aşağıdaki kelimelerdeki ses olaylarını bularak pratik yapabilirsiniz. Cevapları sayfanın devamındadır: 

zihnimiz                     

zehretti                       

zannımca        

zannetmiş       

zammı            

zambak                      

yurttaş            

yumurtlayacak           

yudum           

yetki               

yavaşça                      

yapışkan                     

yanlış             

yamuldun                    

yalnız             

uykusuz                     

unutkanlık      

ufalt               

ucuna             

tıbbı               

taraftarlar       

tadı                

sütlaç             

şurada            

süprüntü                     

şunlar             

sonbahar        

sızlamış                      

sıyrıklar                      

sıcağa             

sesteş             

serveti            

şerri                

seddi              

savrulmuş       

şaşkın             

saklambaç      

sağlıcak                      

reddetti                      

planlıyor        

pembe            

peki                

pazartesi                     

oynuyor                     

oynadık                      

otçul               

neyi                

nereye            

mucidi            

masanın                      

küskün           

küçümsemiş   

koynum                      

kokladı                       

kıvrımlı                      

kısmı              

keşfi               

keşfedildi       

kendince        

kazancını        

kaybedenler   

kavşağı                       

kata                

kambur                       

kahroldu                    

kaçımız                      

kabul edip      

ikişer              

ihtiyaca                      

içerledi                       

hükmetti                    

hoşça              

Hintçe            

herkesçe                     

hayatımız       

hattı               

hapsetmiş       

haddime                     

göğün             

gitgide           

gidecek                      

getirin            

gerektirdiği    

genzimiz        

gencecik                     

emretmiş        

eksiltti            

düpedüz                     

dolambaç       

diyemiyor      

devrim           

dengi              

defnetti                      

daracık                       

çokgen           

çoğaldı                       

çiçekçiye        

çevreye          

çevrede                      

çepeçevre       

çember                       

çağrı               

büyücek                     

buyruğu                     

boyuyor                     

borcumuz       

bitkiler           

biricik             

bilmiyor                     

besliyor                      

benzetti                      

baskına                       

başbakan        

bal rengi                     

bakayım                     

bağrın             

ayrışırsa                      

atkı                 

askılar            

art arda                      

altışar             

alçaldı            

ahenksiz                     

ahengi            

ağlıyor            

ağlattı             

ağarsa             

ağardı             

adım               

adaş               

açtı                 

acıktım                       

1975’ten

zihnimiz	ünlü düşmesi
zehretti	ünlü düşmesi, ünsüz benzeşmesi
zannımca	ünsüz türemesi
zannetmiş	ünsüz türemesi
zammı	ünsüz türemesi
zambak	-n/-m benzeşmesi
yurttaş	ünsüz benzeşmesi/sertlemşesi
yumurtlayacak	türetilirken ünlü düşmesi, kaynaşma
yudum	ünsüz değişimi/yumuşaması
yetki	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
yavaşça	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
yapışkan	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
yanlış	Orta hecede ünlü düşmesi
yamuldun	ünsüz düşmesi
yalnız	Orta hecede ünlü düşmesi
uykusuz	Orta hecede ünlü düşmesi
unutkanlık	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
ufalt	ünsüz düşmesi
ucuna	ünsüz yumuşaması, kaynaştırma
tıbbı	ünsüz türemesi
taraftarlar	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
tadı	ünsüz değişimi/yumuşamasına aykırılık
sütlaç	birleşirken ünlü düşmesi
şurada	birleşirken ünlü düşmesi
süprüntü	ünlü düşmesi
şunlar	kaynaştırma
sonbahar	-n/-m benzeşmesi olmayan birleşik kelime
sızlamış	Orta hecede ünlü düşmesi
sıyrıklar	ünlü düşmesi
sıcağa	ünsüz değişimi/yumuşaması
sesteş	ünsüz benzeşmesi
serveti	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi aykırı yabancı kelime
şerri	ünsüz türemesi
seddi	ünsüz türemesi
savrulmuş	ünlü düşmesi
şaşkın	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
saklambaç	-n/-m benzeşmesi
sağlıcak	ünsüz düşmesi
reddetti	ünsüz türemesi, ünsüz benzeşmesi
planlıyor	ünlü daralması
pembe	-n/-m benzeşmesi
peki	ünlü düşmesi, hece düşmesi
pazartesi	birleşirken ünlü düşmesi
oynuyor	ünlü daralması, ünlü daralması
oynadık	türetilirken ünlü düşmesi
otçul	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
neyi	kaynaştırma
nereye	kaynaştırma
mucidi	ünsüz yumuşaması
masanın	kaynaştırma
küskün	ünsüz sertleşmesi
küçümsemiş	ünsüz düşmesi
koynum	Orta hecede ünlü düşmesi
kokladı	Orta hecede ünlü düşmesi
kıvrımlı	türetilirken ünlü düşmesi
kısmı	Orta hecede ünlü düşmesi
keşfi	Orta hecede ünlü düşmesi
keşfedildi	ünlü düşmesi, yumuşama
kendince	kaynaştırma
kazancını	ünsüz yumaşaması, kaynaştırma
kaybedenler	ünlü düşmesi, ünsüz yumuşaması, ünsüz yumuşaması
kavşağı	Orta hecede ünlü düşmesi, ünsüz değişimi (yumuşama)
kata	ünsüz değişimi/yumuşaması olmayan tek heceli kelime
kambur	-n/-m benzeşmesi
kahroldu	birleşirken ünlü düşmesi
kaçımız	ünsüz değişimi/yumuşaması olmayan tek heceli kelime
kabul edip	ünsüz değişimi/yumuşaması
ikişer	kaynaştırma
ihtiyaca	ünsüz yumuşaması
içerledi	ünlü düşmesi
hükmetti	ünlü düşmesi, ünsüz benzeşmesi
hoşça	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
Hintçe	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
herkesçe	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
hayatımız	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi aykırı yabancı kelime
hattı	ünsüz türemesi
hapsetmiş	birleşirken ünlü düşmesi
haddime	ünsüz türemesi
göğün	ünsüz yumuşaması
gitgide	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesine aykırılık
gidecek	ünsüz değişimi/yumuşaması
getirin	ünsüz düşmesi
gerektirdiği	benzeşme, yumuşama
genzimiz	ünlü düşmesi
gencecik	ünlü türemesi, ünsüz yumuşaması
emretmiş	birleşirken ünlü düşmesi
eksiltti	ünsüz düşmesi, ünsüz benzeşmesi
düpedüz	ünlü türemesi
dolambaç	-n/-m benzeşmesi
diyemiyor	ünsüz daralması, kaynaştırma, ünsüz daralması
devrim	Orta hecede ünlü düşmesi
dengi	ünsüz değişimi/yumuşaması
defnetti	birleşirken ünlü düşmesi, ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
daracık	ünlü türemesi
çokgen	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesine aykırılık
çoğaldı	ünsüz yumaşaması/ünsüz benzeşmesi
çiçekçiye	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi, kaynaştırma
çevreye	ünlü düşmesi, kaynaştırma
çevrede	türetilirken ünlü düşmesi
çepeçevre	ünlü türemesi
çember	-n/-m benzeşmesi
çağrı	türetilirken ünlü düşmesi
büyücek	ünsüz düşmesi
buyruğu	türetilirken ünlü düşmesi, ünsüz değişimi (yumuşama)
boyuyor	ünlü daralması
borcumuz	ünsüz yumuşaması
bitkiler	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
biricik	ünlü türemesi
bilmiyor	ünlü daralması
besliyor	Orta hecede ünlü düşmesi
benzetti	ünlü düşmesi, ünsüz benzeşmesi
baskına	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
başbakan	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesine aykırılık
bal rengi	ünsüz yumuşaması
bakayım	kaynaştırma
bağrın	Orta hecede ünlü düşmesi
ayrışırsa	türetilirken ünlü düşmesi
atkı	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
askılar	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
art arda	ünsüz yumuşaması
altışar	kaynaştırma
alçaldı	ünsüz düşmesi
ahenksiz	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
ahengi	ünsüz değişimi/yumuşaması
ağlıyor	ünlü daralması
ağlattı	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
ağarsa	ünsüz yumuşaması
ağardı	ünsüz değişimi/yumuşaması
adım	ünsüz değişimi/yumuşaması
adaş	ünsüz düşmesi
açtı	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
acıktım	ünsüz değişimi/yumuşamasına aykırılık, ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi
1975’ten	ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi