Kelimede Yapı: Ek-Kök-Gövde Yapım Ekleri Çekim Ekleri

Sözcüğün Yapısı (Basit, Türemiş, Birleşik)

 

Kök

Daha küçük parçaya ayrılamayan anlamlı en küçük birime kök denir: kaşıkçı, beklenti, alnını, söyledi, ünlem, akıllı, balıklar, Fatih Harbiye (Peyami Safa), Garip (Orhan Veli)

Gövde

Köke yapım eki getirilirse gövde denir. Gövde, türemiş sözcüktür. Kuz-ey, gün-ey, uz-ay, güzey, sözel gövde halindedir.

Kök-gövde kavramı

Dünyanın… : Kök halindedir.

Sevgisizliği- kadgusuzluğu-öldürüyor: Gövdeden türemiş.

Son+uç: Birleşik bir kelimedir.

 

Kökün Türü

 Varlık, nitelik, vasıf, özellik, duyguyu anlatan köklere isim kök denir. İsim kökleri şu şekilde karşımıza çıkabilir: varlık (kağıt), nitelik (iyi), duygu (vah, tüh), ilgi/zamir (biz, sen), yansıma (çıt, pat). Cümle içinde isim, zamir, sıfat, zarf, edat, bağlaç, ünlem olarak kullanılır: sevdâ, başak, yaşıyor, fısıltı, tıklattı

İş, oluş, hareket, eylem, durum bildiren kelimeler fiil köklü kelimelerdir: kopmuştu, anlattık, alsa, sermeli, yat/yat

İstanbul’u Dinliyorum (Orhan Veli)

Ortak Kök/Ortak Anlamlı Kök

Aynı kelimemin hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılması durumuna ortak kök denir. Kök, ortaktır ancak kullanıldığı yere göre isim veya fiil kökü olur. Aralarında anlam ilişkisi, ortaklığı vardır: Evin boyadık ama mağazadaki boyaya benzemiyor. [barış, kuru, şiş, savaş, eski, güven, yarış, boya, göç, damla, güreş, damla, dövüş, barış, güreş, boya, göç, eski, ekşi, güven, kuru, yasa, yarış, tat, toz, yama, dik, sıva]

Sesteş Kök/Farklı Anlamlı Kök

Yazılışları aynı olmakla birlikte anlamları arasında ilgi bulunmayan köklere sesteş kök denir. İki kelime arasında anlam ortaklığı değil farklılığı söz konusudur. Kovaya taş düşünce su taştı. [diz, yüz, bin, dal, geç, kara, kır, sal, kız, dil, kuşak, ocak, yaz, yat, yol, kaz, el, at, al, boz, acı, aç, bit, çağla, kar, iç, in, it, kan, kaç, kazan, kıl, kına, saç, taş, uç, var, yağ, yar, er, yay, yıl, ada, ak, çağ, çek]

 

Kelimede Yapı

Kelimede yapı; basit, türemiş ve birleşik olmak üzere üç başlıkta incelenir.

Basit Sözcükler:

Kök halindedir ve tek kelimeden oluşur: renk olur ama birçok olmaz. Yapım eki alamayan ancak çekim eki alabilen kelimelere denir: kitabı olur ama kitaplık olmaz. Başka dillerden giren kelimeler, orijinal dilde yapım eki alsa da basit kabul edilir: politika, çarşamba [çehar+şenbe], perşembe [penç+şenbe], nadan, biçare, edebiyat

Türemiş Sözcükler

Yapım eki alan kelimelere denir. Kelime, çekim eki de almış olabilir. Köke ek getirildiği ve türediği için gövde halindedir: kim+lik+siz olur ancak kelebeklerin, çiçekmiş olmaz.

 

Birleşik Sözcükler

En az iki kelimenin beraber kullanılması durumunda ortaya çıkar. Bal+kabak, çek+yat, Cuma+ertesi

 

İsimlerin Yapısı

Basit isimler: Ceylan, keçinin, politikanın

Türemiş isimler: çocuk+luk, uğultu, gürültü, patırtı, yorgun, kaçık, çözüm, meslektaş, Türkçe, horultu, fısıltı, (Ömer’in Çocukluğu-Muallim Naci)

Birleşik isimler:

Birleşik isimler farklı şekillerde oluşturulabilir:

İsim+İsim/ İsim tamlaması: aslanağzı,  danaburnu,  gözbebeği,  hanımeli,  ateşböceği,  yerelması,  rüzgargülü,  arıkuşu,  serçeparmak,  camgöbeği,  Atatürk,  binbaşı,  Beşiktaş,  soyadı

 

Sıfat+İsim/Sıfat tamlaması: acıgöl,  boşboğaz,  ortakulak,  ilkokul,  kabakulak,  Eskişehir,  sivrisinek,  açıkgöz,  yenikapı,  uludağ,  bozkır

 

İsim+Fiil: mirasyedi,  yurtsever,  imambayıldı,  ateşkes,  tanksavar,  kuşkonmaz,  külbastı,  hünkarbeğendi,  gecekondu,  ısıölçer

 

Fiil+Fiil: kaptıkaçtı,  dedikodu,  çekyat,  gelgit,  biçerdöver,  uyurgezer,  çakaralmaz

 

Fiil+İsim: atardamar,  toplardamar,  albeni

 

İsim+Fiilimsi: Ağaçkakan,  Oyunbozan,  Çöpçatan,  Dalgakıran

 

Yansıma+Yansıma: Çırçır,  fısfıs,  çıtçıt

 

 

Birleşik isimler oluşurken ses değişiklikleri meydana gelebilir:

Cuma-ertesi: Cumartesi                     Kayın-ana: Kaynana

Kahve altı: Kahvaltı                Sütlü aş: Sütlaç

Ne asıl: Nasıl                           Ne için: Niçin

 

Birleşik isimler oluşurken sözcükler gerçek anlamını yitirebilir.

Aslanağzı (Mecaz+Mecaz)      Mirasyedi (Gerçek+Mecaz)     Uyurgezer (Gerçek+Gerçek)

 

Sorular?

Sivrisinek:

Fildişi:

Keçiboynuzu:

Kuşburnu:

 

 

 

 

Sivrisinek: sıfat+isim - sıfat tamlaması

Fildişi: isim+isim - belirtisiz isim tamlaması

Keçiboynuzu: isim+isim - belirtisiz isim tamlaması

Kuşburnu: isim+isim - belirtisiz isim tamlaması

 

Sıfatların Yapısı

 

Basit Sıfat:

Yapım eki ve çekim eki almazlar:

mor göz, iki adam.

[Kırk Yıl-Halit Ziya Uşaklıgil, Acı Tütün-Necati Cumalı]

 

Ancak çekim eki alan basit sıfatlar da vardır:

güzel karpuz/güzelim karpuz.

 

Çekim eki alan sıfat, adlaşır:

Genç insanların endişeleri daha çok. Gençlerin endişeleri daha çok.

Çirkin kedimi çok seviyorum. Çirkinimi çok seviyorum

 

 

Türemiş Sıfat:

Yapım eki almıştır. Tek sözcükten oluşur. İsim veya fiil kökünden türeyebilir:

sıvalı duvar, geçen yıl, evcil hayvan,  inatçı keçi,  gergin ortam,  ürkek tay,  bozuk süt,  üçüncü araç,  beşer kalem,  üçlük atış

[Susuz Yaz-Necati Cumalı, Kırık Hayatlar-Halit Ziya Uşaklıgil]

 

Birleşik Sıfat:

 

Kaynaşmış Birleşik Sıfatlar:

En az iki sözcüğün,  tür ve anlam kaybına uğrayarak kaynaşmasından oluşur: Cingöz Recai-Esrarlı Köşk/Arsen Lüpen İstanbul’da (Peyami Safa),  açıkgöz çocuk,  oyunbozan insan,  çöpçatan kadın,  vurdumduymaz veli,  birçok hikâye

[Hoşgör Köftecisi-Orhan Veli]

 

Kurallı Birleşik Sıfatlar:

Bu tür sıfatlarda,  birleşik sözcüklere istisna olarak,  sözcüklerin ayrı yazıldığı görülür.

a.       Sıfat tamlamasının sıfat ve ismi yer değiştirir. İsim ek alır ve yeni yapı,  başka bir ismi niteler.

Sarı saç- saçı sarı kız; açık kapı- kapısı açık ev; kırık kol- kolu kırık makine

b.      Sıfat tamlamasına ek getirilir (-lı,  -sız,  -lık) ve yeni yapı başka bir ismi niteler.

üç gün- üç günlük dünya; beş para- beş parasız adam; kırk yıl- kırk yıllık dost

 

 

Fiillerin Yapısı

Basit Fiiller:

Yapım eki almamış ve tek sözcükten oluşan fiillerdir: vur-, kork-, bak-.

 

Çekim eklerini alabilir: Çarpacaktı, korksa, bakalım

 

 

Türemiş Fiiller:

Yapım eki almış ve tek sözcükten oluşan fiillerdir. Çekim eki de alabilirler:

 

sev-il-,   düş-ür-,    kork-ut-,   su-la-,   yaş-a-,   temiz-le-

 

Türemiş fiiller,  isimden ya da fiilden türeyebilir.

 

Temizlemişsin > İsimden türemiş “türemiş fiil”

 

Kaçırdınız > Fiilden türemiş “türemiş fiil”

 

 

 

Birleşik Fiiller:

Birden fazla sözcükten oluşan fiillerdir. Bu tür fiiller,  üç grup altında incelenir:

 

a. Yardımcı Fiil ile Kurulan Birleşik Fiiller:

Kendi anlamının dışında kullanılan “etmek,  eylemek,  olmak,  kılmak,  buyurmak” gibi fiiller ve ad ya da ad soylu sözcüğün bir arada kullanılması ile oluşan birleşik fiillerdir.

 

Formülü: isim+ “etmek,  eylemek,  olmak,  kılmak,  buyurmak”

 

İşi çabuk bitirmek için yardım etti.

Yeni ayakkabım,  ayağımı rahatsız etti.

Benimle sürekli alay ediyorlar.

Mevla sana yardım eyleye.

Bizi mutlu kıldınız.

Bana sürekli emir buyurma.

Terli terli soğuk suyu içince hasta oldu.

Birdenbire yok oldu.

Beni Bu Havalar Mahvetti (Orhan Veli)

 

Yazım notu: Birleşik fiiller oluşurken ses düşmesi veya ses türemesi yaşanıyorsa,  birleşik fiili oluşturan kelimeler bitişik yazılır.

 

Ses türemesi olmuş:

hisset-ecek,  hallol-muş,  zannet-tin,  reddet-tik

 

Ses düşmesi olmuş:

sabret-se,  kahrol-yor,  devret-sin,  kaybol-mayın

 

Yardımcı eylem olarak kullanılan kelimeler,  kimi zaman kendi anlamında kullanılıp  yardımcı eylem olma özelliği göstermeyebilir:

Bu araba,  o kadar etmez. “Etmez” tek başına basit bir eylemdir ve “kadar etmez” yapısının bir anlamı yoktur.

 

Tamam,  şimdi oldu. “Oldu” tek başına basit bir eylemdir.

 

 

b. Kurallı (Özel) Birleşik Fiiller:

Bu tür fiiller,  herhangi bir fiil ile özel bir fiilin bir arada kullanılması ile oluşur. Sözcükler her zaman bitişik yazılır.

 

Yeterlik Fiilleri: “Bir işi yapmaya gücü yetmek ya da gücü yetmemek” anlamı katan fiillerdir.

Fiil+ -ebil-mek    Fiil+ -abil-mek  > Olumlu Halleri

Fiil+ -eme-mek    Fiil+ ama-mak  > Olumsuz Halleri

 

Bu soruyu çözebilirim. (çözmeye gücüm yeter)

Bu soruyu çözemem. (çözmeye gücüm yetmez)

 

İşim olmazsa gelebilirim.

İşim olursa gelemem.

 

Vazgeçemediğim (Orhan Veli)

 

Yeterlik fiilinin olumsuz halinde “-bil” özel eyleminin düştüğüne dikkat etmeliyiz. Olumsuzunda tek fiil var gibi görünse de kelime birleşik fiildir.

Bu kitabı bir haftada bitiremem. (yeterlik fiili-birleşik fiil)

Dikkatli bakmazsan göremezsin. (yeterlik fiili-birleşik fiil)

Dikkatli bakmazsan görmezsin. (türemiş fiil)

Dikkatli bakarsan görürsün. (basit fiil)

 

Bazı durumlarda olasılık anlamı katabilir: Gelmeyebilirim.

 

Tezlik Fiilleri: “Çabuk”,  “beklenmedik bir anda” anlamı katan fiillerdir.

Fiil+ -iver-mek            >Olumlu Hali      

Fiil+ -me-y-iver-mek   >Olumsuz Hali

Getirirken elimden düşüverdi.

Birkaç satır yazıver.

O günden sonra gelmeyiverdi.

 

Sürerlik Fiilleri: “Eylemin devam ettiği” anlamını katan fiillerdir.

Fiil+ -akal-mak     Fiil+ -edur-mak                 Fiil+ -egel-mek

Sedirin üzerinde uyuyakalmışım.

Arkasından bakakaldı.

Ben yetişirim,  sen gidedur.

O bekleyedursun,  biz yolu yarıladık.

Yıllardır süregelir,  bu olay.

Çıkageldi. (Burada “ansızın” anlamı katmış.)

Sürerlik fiilinin olumsuz biçimi kullanılmaz.

 

Yaklaşma Fiilleri: “Eylemin gerçekleşmesine az kalma” anlamı katan fiillerdir. Eylem gerçekleşmemiştir.

Fiil+ -eyaz-mak

Su nefes boruma kaçınca öleyazdım.

Aşağı inerken öleyazdım.

Yaklaşma fiilinin olumsuz biçimi kullanılmaz.

 

 

c.       Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller:

Birden fazla sözcüğün,  genelde kendi anlamının dışında kullanılarak oluşturdukları birleşik fiillerdir. Bu tür fiillerin çoğu deyimdir. Her anlamca kaynaşmış birleşik fiil,  deyim olmayabilir. Bitişik yazılmayabilirler. Diğer iki gruba girmeyen birleşik filler bu gruba dahil edebilirsiniz.

 

öngör-, varsay-, hoş gör-, meydana gel-, karar ver-

 

Bunu yapma içim elvermiyor.

Size gelmekten vazgeçtim.

Sizleri göresim geldi.

İlk görüşte ona kanım kaynadı.

Dışarıdan gelen sese kulak kabarttı.

Çok çalışmaktan hasta düştü.

Sen,  fazla ileri gittin.

 

Birleşik zamanla  birleşik fiil karıştırılmamalıdır:

uyuyormuşsun-birleşik zamanlı ama basit yapılı

uyutacaktın-birleşik zamanlı ama türemiş

uyu y ayaz mış tı m-birleşik zamanlı ve birleşik yapılı

 

 

 

EKLER

Yapım Ekleri

 

İsimden İsim Yapan Ekler

İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler türeten eklerdir. Ancak bu sözcükler sıfat,  zarf gibi görevlerde de kullanılabilir.

 "İş-siz insanlara yardım-cı oluyordu."

 "Sınıflara üç-er kişi alalım."

 

 

İsimden Fiil Yapan Ekler

İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan fiil türeten eklerdir.

 "Hastamız nihayet düz-el-di." 

"Arabanın çamurluğu eğri-l-di." 

"Çocuğunu görünce gözleri yaş-ar-dı." 

"Kulağına ne fıs-ıl-dadı?" 

"Bugün çok gec-ik-tin" 

"Sonbaharda yapraklar sarı-ar-ır."

 

 

Fiilden İsim Yapan Ekler

Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan isim türeten eklerdir. Bunlar da cümlede sıfat,  zarf görevlerinde kullanılabilir. 

"Otobüs dur-ak-ları yenileniyor." 

"Ders çalış-mak için istek gerekir." 

"Asırlardır bir yığ-ın dertle uğraşıyoruz." 

"Senin alın-gan olduğunu unutmuşum." 

"Dalgıçlar bat-an gemiyi arıyor." 

 "Yaz-ı yaz-mak-ta ustalaşmıştı." 

"Bu dağlar arsında geç-it var mı?"

 

 

Fiilden Fiil Yapan Ekler

Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni fiiller türeten eklerdir.  

"Masadan düşen vazo kır-ıl-dı." 

"Kurşun sesiyle ortalık kar-ış-tı." 

"Bakkaldan kendine gazete al-dır-t-tı." 

"Bahçedeki çiçekleri kop-ar-mışlar." 

"Savcı bütün dosyaları incele-t-ti."

 

Bütün Yapım Ekleri

İsimden isim yapan ekler

el: söz-el

siz: su—suz, para—sız, ev—siz

ci: göz—cü, sanat—çı, yol—cu, simit—çi

sı: çocuk—su, ipek—si

ce: Türk—çe, İngiliz—ce, Alman-ca

daş: karın-daş > kardeş, çağ-daş, arka-daş, yol-daş, meslek-taş

inci: üç-üncü, beş-inci

lik: şeker-lik, kömür-lük, göz-lük, kulak-lık, dost-luk

li: köy—lü , para—lı , ağaç—lı, Ankara-lı, ev-li

da/de göz-de, söz-de

er: üç-er, beş-er

ki: yarın-ki, dün-kü

msi: ekşi-msi, acı-msı, meyve-msi

cil: ev-cil, et—çil, ben—cil, insan—cıl

şın/cın: sarı—şın, yal-çın (yalt=sert), hır-çın (hır=kavga)

sal: kum—sal

ıt: yaş—ıt

ceğiz: kız—cağız, çocuk—cağız

cik: tepe-cik, azı-cık, küçü—cük

ti: esin-ti, hırıl—tı, cıvıl—tı

z: yalın-z, iki-z

 

 

İsimden fiil yapan ekler

-la-,-le-: su-la, uğur-la, rahat-la, diş-le, iş-le, özet-le

-al-,-el-: çoğ-al, az-al, dar-al, kör-el, düz-el

-l-: doğru-l, sivri-l, eksi-l, ince-l

-a-, -e-: kan-a, yaş-a, boş-a, tür-e, ben(i)z-e

-ar-,-er-: yaş-ar, mor-ar, kara-ar, sar(ı)-ar, yeş(il)-er

-da-,-de-: fısıl-da, horul-da, gürül-de, hışıl-da, höpür-de    -t-: yön-(e)t, göz-(e)t

-k-: gec-ik, bir-ik, göz-ük

-msa-,-mse-: az-(ı)msa, ben-(i)mse,küçü(k)-mse, öz-(ü)mse

-kır-,-kir-,-kur-,-kür-: fış—kır, hay—kır, çem-kir, tü-kür, süm-kür

-lan-,-len-: yaş-lan, ev-len, ses-len

-laş-,-leş-: güzel-leş, iyi-leş, yoğun-laş, katı-laş, sıvı-laş

-sa-,-se-,-sı-,-si-,-su-,-sü-: su-sa, garip-se, önem-se, yad-sı,

 

Fiilden isim yapan ekler

ce: düşün—ce, eğlen—ce

ecek: giy-ecek, yak-acak, aç—acak, iç-ecek

ak: yat—ak, kaç—ak, dur—ak

aç: kaldır—aç, say—aç, ayır—aç

ge: böl—ge, bil—ge, süpür—ge

gi: sev—gi, çal—gı, as—kı, sil-gi, iç-ki

giç: bil—giç, dal—gıç, başlan—gıç

gin/kin: yor—gun, bil—gin, bez—gin, bit—kin, bas-kın, yay-gın

i: yaz—ı, öl—ü, yap—ı, çat—ı, kok—u, doğ—u

ici: yap—ıcı, gör—ücü, al—ıcı, sat—ıcı

ik: kes—ik, aç—ık, göç—ük

im: say—ım, seç—im, öl—üm, ölç—üm

in: yığ—ın, ak—ın, tüt—ün, ek—in   

inç: gül—ünç, sev—inç

geç: yüz—geç, utan—gaç

inti: kes—inti, çık—ıntı, dök—üntü

ir: gel—ir, ok—ur

er: gid-er, yaz-ar,

iş: otur—uş, yürü—y-üş

it: geç—it, yak—ıt, ölç—üt

kan: çalış—kan, üret-ken, unut—kan, kay—gan

ma: konuş-ma, dondur-ma

mek: ye-mek, çak-mak, git-mek, duy-mak

maç: bula-maç, yırt-maç

mbaç: dola-mbaç, sakla-mbaç

ti: belir—ti, kızar—tı

 

Fiilden fiil yapan ekler

dir: bil-dir, gül-dür, yap-tır, koş-tur

ele: kov-ala, silk-ele

er: gid-er, çık-ar

imse: duy-umsa, gül-ümse, an-ımsa

in: gez-in, gör-ün, sev-in, taşı-n        r: kaç-ır, bat-ır, iç-ir, şaş-ır

ş: gör-üş, uç-uş, gül-üş

t: uza-t, sap-ıt, kork-ut, üşü-t

il: sev-il, kır-ıl, sat-ıl

 

 

 

 

 

Çekim Ekleri  

İsim Çekim Ekleri:

Çokluk Eki:

 İsimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirirler: elmalar, çocuklar,  öğrenciler.

-lar, -ler ekleri cümlelere farklı anlamlar katabilir:

Akşamları ders çalışırım. ("Her" anlamı katmıştır.) 
Seksen yaşlarında bir yaşlı yaşar bu kasabada. ("Yaklaşık, tahmin" anlamı katmıştır.) 
Mustafalar bize gelecekler. ("Aile" anlamında "-gil" ekinin yerine kullanılmıştır.) 
Almanlar çalışkan insanları temsil eder. ("Millet, ulus" anlamındadır.)

Bu millet nice Fatihler, Kanuniler yetiştirecek. ("Benzerleri" anlamındadır.) 
Mustafa Bey döndüler mi? ("Saygı" anlamındadır.) 
Yıllar yılı hasretle bekledi. ("İkileme" görevindedir.)
Ateşler içinde bir o yana bir bu yana kıvranıyordu. (Abartma anlamı katmıştır.)
Sizler ve bizler bunu başaracağız. (Çoğul şahıslı zamirlere gelmiştir.)
Okuldaki Mustafalar bir tarafa ayrılsın. (İsimleri aynı olanları belirtir.)

 

-lar, -ler ekleri karıştırılmamalıdır:

Sınıftan kitaplar alındı. (çokluk eki)
[Onlar] dün okula geldiler. (III. çoğul şahıs eki)
Mustafalar yarın bize gelecek. (yapım eki-kesme işaretiyle ayrılmaz: ler-gil-siz-lu)

Yazım Notu:

Özel adlara getirilen yapım ekleri, çokluk eki ve bunlardan sonra gelen diğer ekler kesmeyle ayrılmaz: Türklük, Türkleşmek, Türkçü, Türkçülük, Türkçe, Müslümanlık, Hristiyanlık, Avrupalı, Avrupalılaşmak, Aydınlı, Konyalı, Bursalı, Ahmetler, Mehmetler, Yakup Kadriler, Türklerin, Türklüğün, Türkleşmekte, Türkçenin, Müslümanlıkta, Hollandalıdan, Hristiyanlıktan, Atatürkçülüğün vb.

 

Ses Bilgisi Notu:

Türkçe'deki -daş (-taş), -gil, -ken, -ki, -leyin, -(ı, i, u, ü)mtırak, -(ı, i, u, ü)yor ekleri de bu kurala uymaz. Örneğin: gönüldaş, meslektaş; dayımgil, baklagiller; çalışırken, durmazken; akşamki, yarınki; akşamleyin, sabahleyin; ekşimtırak, yeşilimtırak; geliyor, gülüyor, içiyor, örüyor.

 

Hal Ekleri:

-ı, -i, -u, -ü ekleri belirtme/yükleme durum ekleri (neyi?ne?/yalın hal):

kitab-ı, şeker-i, hamur-u, sürü-y-ü

Belirtme hal eki, cümlede belirtili nesne görevinde kullanılır.

Törende köpeği gördünüz mü?

 

-e, -a yönelme hal ekleri (kime/neye/nereye):

çamura, lügate, ayı-y-a, iğne-y-e

 

-de, -da, -ta, -te bulunma/kalma hal ekleri (kimde/neyde/nerede):

aşkta, menemende, Avrupa’da

 

-den, -dan, -tan, -ten ayrılma/çıkma hal ekleri (kimden/neyden/nereden):

felsefeden, Akhisar’dan, sokaktan, beşikten

 

Bulunma ve ayrılma hal ekleri, çekim eki olmasına rağmen bazen yapım eki olarak kullanılır. Çekim eki sıfat yaparsa yapım eki olur:

Sözde Kızlar-Peyami Safa, candan dost, sıradan insan, gözde futbolcu, sudan sebep 

 

Yönelme, bulunma ve ayrılma hal/durum ekleri cümlede dolaylı tümleç/yer tamlayıcısı görevinde kullanılır. Nereye/kime/neye; nerede/kimde/neyde, nereden/kimden/neyden sorularının cevapları olur:

Yalova’dan İstanbul’a  arabanızın içinde gidebilirsiniz.

 

 

Yönelme, bulunma ve ayrılma ekleri, kimi zaman cümlede zarf tümleci görevinde de kullanılabilir:

Akşama yağmur bekleniyor. (ne zaman?)

Haftaya köyden misafir gelecek. (ne zaman?)

Kıştan hazırlık yaptık. (ne zaman?)

Ağustosta üşünür mü? (ne zaman?)

Bu zamanda böyle düşünenler kaldı mı? (ne zaman?)

Osmanlılar döneminde şairler kasideler de yazmışlardı. (ne zaman?)

İzmir’den ayrıldığımızda beş yaşındaydım. (ne zaman?)

Sıkıntıdan her tarafı sivilce doldu. (Zarf tümleci-niçin?)

 

Yönelme durum eki kimi zaman “için” edatı görevinde kullanılabilir.

Masaya bir örtü alacağım.

Ona bir hediye aldım.

 

 

Yönelme durum eki ile bağ-fiil (ulaç=zarf-fiil) ekini karıştırmamak gerekir. Hal ekleri ismin üzerine gelir; ancak ulaç ekleri fiilin üzerine gelir.

Geze geze geldik. ( bağ-fiil eki)

Deveye "Boynun eğri" demişler, "Nerem doğru ki?" demiş. (yönelme durum eki)

 

 

-den ayrılma eki bazen belirtili isim tamlamalarındaki tamlayan eki “-ın, -in, -un, -ün”ün yerini tutabilir:

Çocukların biri- çocuklardan biri

 

-den ayrılma hal ekini alan kelimelerle ikilemeler yapılabilir:

Derinden derine sesler geliyor.

 

-den ekini alan kelimelerle üstünlük anlamı taşıyan sıfat öbekleri oluşturulabilir:

Gülden kırmızı yanak, pamuktan beyaz eller…

 

İyelik Ekleri (Tamlanan Ekleri):

Eklendiği isimlerin kime ait olduğunu ifade eder:

Kitabım,  kitabın,  kitabı,  kitabımız,  kitabınız,  kitapları

Zamir/Ait olduğu kişi	İsim	İyelik/sahiplik/aitlik/tamlanan eki
Ben	kitap	-ım
Sen	kitap	-ın
O	kitap	-ı
Biz	kitap	-mız
Siz	kitap	-ınız
Onlar	kitap	-ları

 

İyelik eklerininin olduğu kelimenin “benim,  onun,  bizim,  sizin,  onların” zamirleri getirilebilir:

(Senin) kitabın        (Onun) kitabı

 

Bir sözcükte iyelik eki ve hâl eki birlikte yer alırsa önce iyelik eki sonra da hal eki gelir:  
Okul-u-n-a öğrenci alınmış. ("u" sesi iyelik eki, "a" sesi yönelme hal ekidir.) 
Okul-u-n-u hemen bulmuş. (Birincisi iyelik eki, ikincisi hal ekidir.)

 

Türkçe’de üç çeşit (-i, -ı, -u, -ü) eki vardır:

Köyü güzelmiş (iyelik eki) [Onun]

Köyü gezdiler (hâl eki) [Neyi?]

Ört-ü, diz-i (fiilden isim yapma eki)

 

Bazı belirtisiz isim tamlamaları, iyelik eki olmadan kullanılır. Bu durum Türkçeye aykırıdır:

 

Şiş kebap (kebabı), Gönül Sokak (Sokağı), kestane kebap (kebabı), Çiçek Otel (Oteli)...

 

  

İlgi Ekleri (Tamlayan Ekleri):

“ın,  in,  un,  ün” biçimindedir. Belirtili isim tamlaması kurar:

kapı-n-ın kol-u,   müdür-ün oda-sı

Tamlayan eki (-ın, -in, -un, -ün) "ben ve biz" kişi zamirlerine geldiğinde "-im" şeklini alır. Burada yine isim tamlaması oluşturur: benim babam, bizim ülkemiz

 

Tamlayan/ilgi eki	İsim	Tamlanan eki
Ben-im	kitap	-ım
Sen-in	kitap	-ın
O-n-un	kitap	-ı
Biz-im	kitap	-mız
Siz-in	kitap	-ınız
Onlar-ın	kitap	-ları

 
Tamlayan eki olan "im" eki, iyelik eki olan "-ım, -im, -um, -üm" ekleriyle çoğu zaman karıştırılır. Bunu "tamlayan" ve "tamlanan" unsurlarına bakarak anlayabiliriz.
 Arkadaşın gözlüğü. (Tamlayan eki)
 Gözlüğün kırılmış. ([Senin] gözlüğün-Tamlanan eki)  

 

Tamlanan ekinin düşmesi:

Arkadaşın gözlük, kırıldı. Bizim okul, boyandı. Benim bahçe, yeşerdi. Onun telefon kırıldı. Sizin kız, kaç puan aldı? Onların ev, uzakta mı?

 

 

 

Arkadaşın gözlük-ü, kırıldı. Bizim okul-umuz, boyandı. Benim bahçem, yeşerdi. Onun telefon-u kırıldı. Sizin kız-ınız, kaç puan aldı? Onların ev-leri uzakta mı?

 

 

 

İlgi eki (ilgi zamiri “ki”): 

Ek halinde bulunan bir zamirdir. Türkçede ad görevli bir sözcüğe "-ki" ekinin getirilmesiyle oluşturulur. Eklendiği sözcüğe her zaman bitişik yazılır. Büyük ve küçük ünlü uyumuna uymayan ilgi zamirinin sadece "-ki" şekli vardır. Belirtili isim tamlamalarında "tamlanan" unsurunun yerini tutar:  
Seninki (senin evin)
bizimki (bizim evimiz)
Sizinki (sizin eviniz)
 
"ki" ayrıca bağlaç ve yapım eki olarak da kullanılır. Bağlaç olduğunda ayrı, yapım eki olduğunda bitişik yazılır:
Sınava çalışmalısın ki kazanasın. (bağlaç)

Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini. (bağlaç)

Akşamki maç bir hayli ilginçti. (sıfat yapan / yapım eki olan ki)

Evdeki hesap çarşıya uymaz. (sıfat yapan / yapım eki olan ki)

 

Eşitlik Eki:

 “-ca, -ce” biçimindedir.

“-ca, -ce” eki cümleye farklı anlamlar katabilir:

Sence bu yapılanlar doğru mu? (görelik)
Çocukça davranışlar sergiliyordu. (gibi, benzerlik)
Boyca sizden uzundur. (bakımından, yönüyle)
Ailece bu kararı savunuyoruz. (birliktelik)
Binlerce kişi toplantıya katılmıştı. (abartma)
Yıllarca emekli olmayı bekledi. (süre, zaman)
Olanları dikkatlice dinledi. (durum)

 

Cümlede zarf tümleci veya yüklem olur:

Sınıfça saatlerce top oynadık.

Hareketlerin çocukça.

 

  

Ek Eylem Ekleri:

 İsim soylu sözcükler yüklem yapma göreviyle kullanılan eklerdir: -miş, -di, -se

iyi-y-im,  iyi-sin,  iyi-dir,  iyi-y-iz,  iyi-siniz,  iyi-dirler,  iyi-y-miş,  iyi-y-se iyi-y-ken

 

Kelime	Zaman Eki	Şahıs Ekleri
Çalışkan	mış	ım
Çalışkan	mış	sın
Çalışkan	mış
Çalışkan	mış	ız
Çalışkan	mış	sınız
Çalışkan	lar	mış

 

 

Kelime	Zaman Eki	Şahıs Ekleri
Çalışkan	X	ım
Çalışkan	X	sın
Çalışkan	X	dır
Çalışkan	X	ız
Çalışkan	X	sınız
Çalışkan	X	dırlar

 

 

Vasıta Eki/Hali

İle edatı ile yapılır. Cümlede zarf tümleci veya yüklem olabilir:

Hızla yedi.

Bizimlesin.

-le, -la eki cümleye farklı anlamlar katabilir:

Fırtınayla ağaçlar devrildi. (sebep)
Öğretmenle öğrenciler sohbet ediyorlardı. ("ve" bağlacı yerine kullanılmış.)
Uçakla İstanbul'a gitti. (vasıta)
Kazmayla yeri kazmaya çalışıyordu. (alet)
Ailesiyle pikniğe gidecek. (birliktelik)
Sınıfını başarıyla geçti. (durum)
 

-mi, -mı Soru Eki

İsim ve isim soylu sözcüklere gelen bir ektir. Bu sözcük kendisinden önceki sözcükten her zaman ayrı sonraki eklerle bitişik yazılır. Büyük ve küçük ünlü uyumu kuralına uyar.

Çalışkan mı çalışkan bir öğrenciydi. (Pekiştirme anlamı katmış.)
Bunları bize yapan sen misin? (Kendisinden önceki kelimeden ayrı; kendisinden sonra gelen ekler onunla birleşik yazılmış.)

 

Fiil Çekim Ekleri

Zaman Ekleri (Bildirme Kipleri):

Fiillerde hareketin yapıldığı zamanı bildirir.

 gel-miş (Duyulan geçmiş zaman) 

oku-du (görülen geçmiş zaman) 

gid-i-yor (şimdiki zaman) 

yat-acak (Gelecek geçmiş zaman) 

al-ı-r (Geniş geçmiş zaman)

 

Fiilde iki tane zaman olursa Ek-Eylem/Ek-fiil olur:

Tercih et-tir-il-miş-ti.

 

Fiilimsilerden sıfat-fiil ekleriyle zaman ekleri karıştırılmamalıdır:

 

 

 

 

 

Gelecek günler elbette gelecektir.

Tanıdık insanları çarşıda gördük.

Geçmiş günleri hatırlayıp hüzünlenmiş.

Güvenilir arkadaşlar arıyorsun da insanlar seni nasıl bilir?

Kervan geçmez yollarda seyahatten kaçınmaz.kaçın-ır

 

 

 

Dilek Kipleri:

Fiillerde dilek,  şart,  istek,  gereklilik… gibi anlamları karşılayabilmek için getirilen kip ekleridir.

Gider-se-m gelmem (dilek-şart kipi)

Biraz daha oturayım (istek kipi)

Ders çalışalım (istek eki) 

Artık git-meli-y-im (gereklilik kipi) 

Bunları da oku-sun (emir eki) 

Dışarı çıkın (emir eki)

  

Bazı dilek-şart ekleri, Ek-Fiil yapar:

Sınava gir-ecek-se-n vazgeç; zor[dur].

Kazan-sa-y-dı-k iyiydi.

 

Şahıs Ekleri:

Fiildeki eylemi gerçekleştiren şahsı belirtmek için getirilen eklerdir. Fiillerde kip eklerinden sonra gelirler:

Geliyor-um,  çalışmalı-sın,  yaptı- okusa-k,   üzülür-üz koşacak-sınız yürüdü-ler

 

 

Notlar:

Kelimeler; kelimede yapı, kelimenin türü/görevi, ses değişikliği, yazım bilgisi, cümlenin ögeleri, türü ve anlamı, paragrafın anlamı, anlatım bozukluğu konusuyla ilgilidir.

Örnekler: Ses bilgisiyle ilgilidir. Katkı-sertleşme, kasteder-yumuşama, düşme

Ekler yazımla ilgilidir: hisset-

Cümle çeşitleri: Fiilimsiler, girişik birleşik cümleyi oluşturur.

Yapı bakımından sorulursa: basit-türemiş-birleşik

Kelimenin türü ve görevi sorulursa: kelimenin türü (isim-sıfat-fiil…)

Altı çizili sözcükleri çözerken cümleyi bütün halinde okumanız gerekir. Düşünür, gelin, et…