İki Vav: Atıf vavı (vav-ı atfi terkib-i atfi) rabıt vavı (vav-ı rabtî) nedir? (Benzer ve farklı yönleri nelerdir?)

Görev ve hüküm açısından aralarında ortaklık bulunan kelime, kavram ve cümleleri bağlamak için bağlaçlar kullanılır. Bağlaçla cümlede farklı anlam ilgileriyle yer alabilir. Bu yazıda bağlaç olarak kullanılan atıf ve rabıta vavı anlatılacaktır.  

Türkçede bağlaç olarak kullanılan iki var vardır. Bu vavlardan biri Farsçadan diğeri Arapçadan Türkçeye geçmiştir. Birinci vava atıf vavı/vav-ı atfî/terkib-i atfi denir ve uü veya vü şeklinde yazılır. İkinci vav ise Arapçadan alınan rabıt vavı, vavu'l atf, veya vav-ı rabtî denir. Rabıt vavı ise "ve" şeklinde yazılır.

Her iki vav da aslında benzer, zıt veya yakın anlamlı kelimeleri bağlar. Ancak Arapçadan alınan vav "ve" olarak okunur ve çok daha geniş bir kullanım alanına sahiptir. Farsçadan alınan uü veya vü şeklinde kullanılan vav ise daha çok benzer kelimelerin arasına konan bir bağlaç görevindedir.

Rabıt vavının kullanım yerlerine örnekler:

İki cümleyi bağlar: Fuzuli bir şairdir VE şiirde zirveyi yakalamıştır.

Nesirde tenvinli kelimeleri ayırmak için kullanılır: Kazanen VE hataen de olsa dikkatli olmalısın.

Zamirleri ayırmak için kullanılır: Bunlar VE onlar arasındaki farkı anlamak istersen damla ve denize bak.

Diğer taraftan atıf vavı daha çok iki veya daha fazla kelime bağlanmak istendiğinde kullanılır. Ayrıca atıf vavı manzum metinlerde, şiirlerde kullanılır. Oysa rabıta vavı mensur/düz yazı ve manzum metinlerde kullanılır.

Atıf vâvı, Türkçe kelimeler dışında Arapça ve Farsça kelimelere geldiğinde, bunların sonunda hurûf-ı imlâ, hurûf-ı medd veya hâ-yı resmiyye (â, î, û; a, e) bulunmuyorsa yani son harfleri sessiz ise Farsça kurala göre u ü biçiminde okunur. 2) Tamlamadaki kelimelerden biri Türkçe ise atıf vâvı Arapça kurala göre ve biçiminde okunur. 3) Kelimenin sonunda uzun ünlüler veya sesli harfler bulunduğunda, tamlamayı oluşturan sözcükler Arapça veya Farsça ise bu durumda atıf vâvının a e veya u ü olarak okunması için kural belirtilmemiştir. Bunların okunuşu dil zevkine bırakılmıştır.

Atıf Vavı (terkib-i atfî veya atıf tamlası) iki kelime arasına gelerek karşıtlık, benzerlik, fark, ortaklık ilgileri kurar ve eş, zıt veya yakın anlamlı kelimeler arasına gelir: ceng ü cidal, avam ü havas, taat ü ibadet, izn ü icazet gibi.

Atıf vavı Farsçadan Türkçeye geçtiği için Farsçadaki yapı korunur ve birinci kelimeden sonra kelime ötreli okunur. Bu durumda, kalınlık-incelik durumuna göre iki kelime arasına u veya ü'den biri konur. Ancak birinci kelimeden sonra bir boşluk bırakılmalıdır: zahir ü ayan, fikr ü endişe gibi.

Kaynaklar atıf vavının Arapça-Farsça kelimlerde kullanılacağını, Türkçe kelimelerde araya ve konulmasının daha uygun olacağını ifade eder. Mesela gece ve gündüz. Ancak Yunus Emre dün ü gün şeklinde kullanılır. Yine birçok eserde gice vü gündüz şeklinde kullanımlar mevcuttur.

Birinci kelimenin sonunda (ae,ıi,ou,öü) gibi ünlüler varsa aradaki vav bağlacı ü şeklinde değil vü şeklinde okunur: bela vü derd, bela vü mihnet, bela vü gussa gibi.

Atıf vavıyla birleştirilecek kelimelerin sayısı üçten fazla olduğunda kelimelere iki gruplara ayrılıp aralarına ve bağlacı konur: bağ u bostan ve razva vü gülistan; tazarru u niyaz ve zikr ü istiğfar gibi.

 

Atıf vavının kullanımına örnekler:

Latin Alfabesiyle Yazımı	Osmanlı Alfabesiyle yazımı	Anlamı
Güft ü gû	كفت و كو	Dedikodu; konuşma, boş söz
Cüst ü cû	جست و جو	Aramak, araştırmak
Arş ü ferş	عرش و فرش	Gökyüzü ve yeryüzü, arz ve arş
Cevr ü cefa	جور و جفا	Eziyet ve sıkıntı
Zir ü zeber	زير و زبر	Alt üst, yerle bir
Çün ü çera	چون و چرا	Niçin neden
Merd ü zen	مرد و زن	Erkek ve kadın
Ferd ü cüz	فرد جزۇ	Bir varlıktan, bir vücuttan bir parça; atom
Derd ü gam	درد و غم	Dert ve üzüntü
Leyl ü nehar	لیل ح نهار	Gece gündüz, dün ü gün, ruz u şeb
Neşv ü nema	نشو و نما	Gelişmek ve büyümek, büyüyüp gelişme
Leyla vü Mecnun	لیلی و مجنون	Leyla ile Mecnun
Bela vü derd	بلا و درد	Sıkıntı dert
Heva vü heves	هوا و هوس	Aruz istek
Dil ü cân	دل و جان	Gönül ve can
ecrâm ü ecsâm	اجرام و اجسام	cirimler ve cisimler, canlı cansız varlıklar
Âbâ vü ecdâd	ﺁﺑﺎﺀ و اجداد	Babalar ve atalar
Bela vü mihnet	بلا و مهنت	Sıkıntı ve zorluk
Nizâm ü intizâm	ﻧﻈﺎﻡ وﺍﻧﺘﻈﺎﻡ	Düzen düzenleme
Herc ü merc	هرجو مرج	Karışıklık ve kargaşa
Tar u mar	تار و مار	Perişan ve karışık, karmakarışık

Belagat kitaplarından atıflarla yapılan bir yayın için:

KLASİK TÜRK NESRİNDE ATIF VÂVININ YAZIMI ÜZERİNE ÖNERİLER 

Volkan KARAGÖZLÜ

https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/774877