Translate

Salı, Aralık 28, 2021

Ses Olayları-Ses Bilgisi (Ünlüler ve Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları) (Ünlü Düşmesi, Ünlü Türemesi, Ünlü Daralması, Ünsüz Yumuşaması, Ünsüz Benzeşmesi, Ünsüz Sertleşmesi, Ünsüz Türemesi, Ünsüz Düşmesi, Kaynaştırma, -n/-m Ünsüz Değişimi, Büyük Ünlü Uyumu, Küçük Ünlü Uyumu, Göçüşme, Ulama, Ünlü Değişimi)

Ses Olayları-Ses Bilgisi (Ünlüler ve Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları) (Ünlü Düşmesi, Ünlü Türemesi, Ünlü Daralması, Ünsüz Yumuşaması, Ünsüz Benzeşmesi, Ünsüz Sertleşmesi, Ünsüz Türemesi, Ünsüz Düşmesi, Kaynaştırma, -n/-m Ünsüz Değişimi, Büyük Ünlü Uyumu, Küçük Ünlü Uyumu, Göçüşme, Ulama, Ünlü Değişimi) 

 SES OLAYLARI: 

 Akciğerlerden gelen havanın titreşimlerine ses, bu seslerin yazıdaki karşılıklarına harf denir. Türkçede 29 harf vardır. Bu harfler; ünlüler (sesli harfler) ve ünsüzler (sessiz harfler) olmak üzere ikiye ayrılır. 


 ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI: 

Akciğerlerden gelen hava bir engele çarpmadan dışarıya çıkarsa bu harflere ünlü-sesli harf denir: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. Bazıları kalın (a, ı, o, u), bazıları incedir (e, i, ö, ü). 

Büyük Ünlü Uyumu: 
Bir kelimenin ilk hecesinde yer alan ünlü kalınsa diğer hecelerindeki ünlülerin de kalın; ilk hecede ünlü inceyse diğer hecelerdeki ünlülerin de ince olması gerekir. Türkçe olduğu halde şu kelimeler istisnadır ve kurala uymaz: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman. Alıntı kelimelerde bu kural aranmaz: ahenk, badem, ceylan, kestane, limon, model, viraj, ziyaret. Bitişik yazılan kelimelerde (açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb) ve tek heceli kelimelerde (boş, kaç, sev…) büyük ünlü uyumu aranmaz. Bazı ekler büyük ünlü uyumunu bozar: akşam-leyin, bakla-¬gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yeşilm-imsi, yürü-yor, din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş, akşamki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldaki. 

Küçük Ünlü Uyumu: 
 Düzlük-Yuvarlıklık Uyumu da denir. Bu kuralda da ilk hecede düz ünlüler (a, e, ı, i) devamındaki hecelerde de (a,e,ı,i) olmalıdır: (Isırmak-uyar; savunmak-uymaz) İlk hecede yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) devamındaki hecelerde de ya (a,e) ya da (u,ü) olmalıdır: Müzikçi-uymaz, yorgunluk-uyar. 

Ünlü Daralması: 
Dilimizde "a, e" ile biten fiiller, "yor" eki aldığı zaman "ı, i, u,ü"ye dönüşür: söyleyor, oynayor, başlayor, dinleyor gibi. Bazen yor olumsuzluk eki -ma ekini daraltır: gözlemeyor-gözlemiyor. Bazı kelimelerde daralma olmaz ama yanıltıcı şık olur. Köke bakmak gerekir: Kelime kökü ve yor arasında kalan harf yardımcı ünlüdür: bakıyor, geliyor, gidiyor. Kaynaştırma harfi olan "y"nin "demek, yemek" fiilleri daraltır: deyen, yeyecek, neye. Deyince, deyip, sevmeyen gibi kelimeler, daralma olmayan ve yazım yanlışında sorulan kelimelerdir. 

Ünlü Türemesi: 
Bazı sözcüklere küçültme yapılırken (bir-i-cik, dar-a-cık ) veya pekiştirme anlamı kazandırılırken (sa-p-a-sağlam, gü-p-e-gündüz) araya bir ünlü konulur. Bazı kelimelerde hem ünlü hem de ünsüz türemiş olabilir: sırILsıklam, çırILçıplak. 

Ünlü-Hece Düşmesi: 
Orta hecede düşme:
İkinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan bazı sözcüklere, ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde ikinci hecedeki dar ünlü düşer (ağızı-ağzı, şehiri-şehri). Ikilemelerde bu düşme olmaz: omuz omuza, burun buruna. 

Türetilirken Düşme: 
Ünlü düşmesi bazen yapım eki alırken TÜRERKEN ünlü düşmesine uğrar: yumurtaladı, sarıardı. 

Birleşirken Düşme: 
İki ünlüden biri düştüğü için ÜNLÜ AŞINMASI da denir. Kelimeler birleşirken ünlü düşmesi olur: kahvealtı, neasıl, neiçin. Birleşik fiiller; etmek, eylemek, olmak gibi yardımcı eylemleri alırken ünlü düşmesine uğrar ve bitişik yazılır: sabıreyledi, hayırola, şüküretti. Özellikle şiirlerde hece sayısını tutturmak için ünlü düşmesi olur: Karacaoğlan-Kara’coğlan. Ek-fiil ekinde düşme olur: çözerİmiş-çözermiş. İle edatında olur: arabaile, arabayla. 

Ulama: 
Cümlede ünsüz ile biten bir sözcükten sonra ünlü ile başlayan bir sözcük gelince bu iki sözcük birbiriyle birleşikmiş gibi okunur. Ancak arada virgül olmamalıdır: Sınav_için_üzülme. 

Kaynaşma/Kaynaştırma: 
Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez. Geldiği durumlarda ise araya "y, ş, s, n" kaynaştırma ünsüzlerinden uygun olanı getirilir: ayıNın patiSi, altıŞar yediŞer arabaYa 

Ünlü Değişimi: 
İki kelimede olur: ben+e: bana, sen+sana. 


ÜNSÜZLERLE İLGILI SES OLAYLARI: 

Ünsüzler, ünlüler yardımıyla söylenebilir: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z. Bu ünlülerin bazıları yumuşak ünsüzdür: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z. Kalan ünsüzler ise sert ünsüzlerdir: f, s, t, k, ç, ş, h, p. 

Ünsüz Yumuşaması-Ünsüz Değişimi!: 
Türkçe kelimelerin son hargi b,c,d,g ünsüzleriyle bitmez: ihtiyac, reng, kitab, sened. Kelimelerin doğrusu ihtiyaç, renk, kitap ve senettir. Ancak bu kelimeler ünlüyle başlayan ek alınca (ç-c, k-g, p-b, d-t) olur: ihityacı, rengi, kitabı, senedi. P,ç,t,k ünsüzlerinin b,c,d,g ünsüzlerine dönüşmesine yumuşama veya ÜNSÜZ DEĞİŞİMİ denir. Ancak sac, hac, bac, ad gibi kelimeler bu kuralın dışındadır. Bazı yabancı kelimelerde yumuşama olmaz: hukuku, sanatı, milleti. Özel isimlerde söyleyişte yumuşama olur ama yazılışta yumuşama gösterilmez: Uşak’a yazılır Uşağa okunur. Zeynep’e yazılır Zeynebe okunur. Tek heceli kelimelerde ünsüzler yumuşamaz (eti, sütü, topu, koçum, ilki). Bazı tek heceli kelimeler bu kurala aykırıdır: uçu-ucu, kapı-kabı, dörtü, dördü, giter-gider, eter-eder 


Ünsüz Benzeşmesi-Sertleşmesi: 
Sert ünsüzle (f,s,t,k,ç,ş,h,p,) biten kelimelere, "c,d,g," ile başlayan bir ek gelirse, "c,d,g," sesleri "ç,t,k,"ye dönüşür: kitap - cı → kitapçı, ağaç - da → ağaçta , kesgin → keskin, üç-de→ üçte. Birleşik kelimelerde (akciğer) ve bazı kelimelerde (dörtgen, üçgen) yumuşak ve sert ünsüzler yan yana görülebilir. Bağlaç olan de kelime kabul edilir ve burada benzeşme olmaz: Tut da gel… Rakamlara gelen ekler benzeşmeye uyması gerekir: 1993’te. 

Ünsüz Düşmesi: 
"k" ünsüzüyle biten kimi sözcüklere, "-cik, -cek" küçültme eki getirilirse, sözcüğün sonundaki "k" ünsüzü düşer ve yazılmaz: küçükcük-küçücük, çabukcak-çabucak, sıcakcık-sıcacık. "k" ünsüzüyle biten kimi sözcüklere, "-l, -mse" yapım ekleri getirilirse, sözcüğün sonundaki "k" ünsüzü düşer ve yazılmaz: Eksikldi-eksildi, yükseklmiş-yükselmiş, seyrekldi-seyreldi, küçükmsedi-küçümsedi. Bazı birleşik sözcüklerde ünsüz düşmesi görülebilir: Astteğmen-ast+eğmen üst+teğmen- üsteğmen 

Ünsüz Türemesi: 
Dilimize Arapçadan girmiş bazı kelimelere, ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde , sözcüğün sonundaki harf türeyerek ikizleşir. Hak+a-Hakka, şık+ı-şıkkı, Rab+in-Rabbin, sır+ı-sırrı. Dilimize Arapçadan girmiş bazı kelimelere, "etmek, olmak, eylemek" gibi yardımcı fiiller getirildiğinde, sözcüğün sonundaki harf türeyerek ikizleşir: zan+etmek- zannetmek, his + etmek-hissetmek , hal + olmak-hallolmak, af+etmek-affetmek. Ünsüz türemesi (affet-) ve ünsüz düşmesi (fikret-) olan birleşik fiiller bitişik yazılır. 

-n/m Benzeşmesi veya Çatışması/ -m/-n Ünsüz Değişimi!: 
Çift dudak ünsüzü m ile damak ünsüzü -n yer değiştirir: sünbül-sümbül, canbaz-cambaz, tenbel-tembel. Özel isimlerde benzeşme olmaz: Safranbolu, İstanbul. Birleşik kelimelerde olmaz: binbaşı, onbaşı 

Göçüşme: 
Ağızlarda görülen iki sesin yer değiştirmesine denir: ekşi-eşki, memleket-melmeket, kibrit-kirbit, köprü-körpü 

Aşağıdaki kelimelerdeki ses olaylarını bularak pratik yapabilirsiniz. Cevapları sayfanın devamındadır: 

zihnimiz                     

zehretti                       

zannımca        

zannetmiş       

zammı            

zambak                      

yurttaş            

yumurtlayacak           

yudum           

yetki               

yavaşça                      

yapışkan                     

yanlış             

yamuldun                    

yalnız             

uykusuz                     

unutkanlık      

ufalt               

ucuna             

tıbbı               

taraftarlar       

tadı                

sütlaç             

şurada            

süprüntü                     

şunlar             

sonbahar        

sızlamış                      

sıyrıklar                      

sıcağa             

sesteş             

serveti            

şerri                

seddi              

savrulmuş       

şaşkın             

saklambaç      

sağlıcak                      

reddetti                      

planlıyor        

pembe            

peki                

pazartesi                     

oynuyor                     

oynadık                      

otçul               

neyi                

nereye            

mucidi            

masanın                      

küskün           

küçümsemiş   

koynum                      

kokladı                       

kıvrımlı                      

kısmı              

keşfi               

keşfedildi       

kendince        

kazancını        

kaybedenler   

kavşağı                       

kata                

kambur                       

kahroldu                    

kaçımız                      

kabul edip      

ikişer              

ihtiyaca                      

içerledi                       

hükmetti                    

hoşça              

Hintçe            

herkesçe                     

hayatımız       

hattı               

hapsetmiş       

haddime                     

göğün             

gitgide           

gidecek                      

getirin            

gerektirdiği    

genzimiz        

gencecik                     

emretmiş        

eksiltti            

düpedüz                     

dolambaç       

diyemiyor      

devrim           

dengi              

defnetti                      

daracık                       

çokgen           

çoğaldı                       

çiçekçiye        

çevreye          

çevrede                      

çepeçevre       

çember                       

çağrı               

büyücek                     

buyruğu                     

boyuyor                     

borcumuz       

bitkiler           

biricik             

bilmiyor                     

besliyor                      

benzetti                      

baskına                       

başbakan        

bal rengi                     

bakayım                     

bağrın             

ayrışırsa                      

atkı                 

askılar            

art arda                      

altışar             

alçaldı            

ahenksiz                     

ahengi            

ağlıyor            

ağlattı             

ağarsa             

ağardı             

adım               

adaş               

açtı                 

acıktım                       

1975’ten


zihnimiz

ünlü düşmesi

zehretti

ünlü düşmesi, ünsüz benzeşmesi

zannımca

ünsüz türemesi

zannetmiş

ünsüz türemesi

zammı

ünsüz türemesi

zambak

-n/-m benzeşmesi

yurttaş

ünsüz benzeşmesi/sertlemşesi

yumurtlayacak

türetilirken ünlü düşmesi, kaynaşma

yudum

ünsüz değişimi/yumuşaması

yetki

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

yavaşça

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

yapışkan

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

yanlış

Orta hecede ünlü düşmesi

yamuldun

ünsüz düşmesi

yalnız

Orta hecede ünlü düşmesi

uykusuz

Orta hecede ünlü düşmesi

unutkanlık

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

ufalt

ünsüz düşmesi

ucuna

ünsüz yumuşaması, kaynaştırma

tıbbı

ünsüz türemesi

taraftarlar

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

tadı

ünsüz değişimi/yumuşamasına aykırılık

sütlaç

birleşirken ünlü düşmesi

şurada

birleşirken ünlü düşmesi

süprüntü

ünlü düşmesi

şunlar

kaynaştırma

sonbahar

-n/-m benzeşmesi olmayan birleşik kelime

sızlamış

Orta hecede ünlü düşmesi

sıyrıklar

ünlü düşmesi

sıcağa

ünsüz değişimi/yumuşaması

sesteş

ünsüz benzeşmesi

serveti

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi aykırı yabancı kelime

şerri

ünsüz türemesi

seddi

ünsüz türemesi

savrulmuş

ünlü düşmesi

şaşkın

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

saklambaç

-n/-m benzeşmesi

sağlıcak

ünsüz düşmesi

reddetti

ünsüz türemesi, ünsüz benzeşmesi

planlıyor

ünlü daralması

pembe

-n/-m benzeşmesi

peki

ünlü düşmesi, hece düşmesi

pazartesi

birleşirken ünlü düşmesi

oynuyor

ünlü daralması, ünlü daralması

oynadık

türetilirken ünlü düşmesi

otçul

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

neyi

kaynaştırma

nereye

kaynaştırma

mucidi

ünsüz yumuşaması

masanın

kaynaştırma

küskün

ünsüz sertleşmesi

küçümsemiş

ünsüz düşmesi

koynum

Orta hecede ünlü düşmesi

kokladı

Orta hecede ünlü düşmesi

kıvrımlı

türetilirken ünlü düşmesi

kısmı

Orta hecede ünlü düşmesi

keşfi

Orta hecede ünlü düşmesi

keşfedildi

ünlü düşmesi, yumuşama

kendince

kaynaştırma

kazancını

ünsüz yumaşaması, kaynaştırma

kaybedenler

ünlü düşmesi, ünsüz yumuşaması, ünsüz yumuşaması

kavşağı

Orta hecede ünlü düşmesi, ünsüz değişimi (yumuşama)

kata

ünsüz değişimi/yumuşaması olmayan tek heceli kelime

kambur

-n/-m benzeşmesi

kahroldu

birleşirken ünlü düşmesi

kaçımız

ünsüz değişimi/yumuşaması olmayan tek heceli kelime

kabul edip

ünsüz değişimi/yumuşaması

ikişer

kaynaştırma

ihtiyaca

ünsüz yumuşaması

içerledi

ünlü düşmesi

hükmetti

ünlü düşmesi, ünsüz benzeşmesi

hoşça

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

Hintçe

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

herkesçe

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

hayatımız

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi aykırı yabancı kelime

hattı

ünsüz türemesi

hapsetmiş

birleşirken ünlü düşmesi

haddime

ünsüz türemesi

göğün

ünsüz yumuşaması

gitgide

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesine aykırılık

gidecek

ünsüz değişimi/yumuşaması

getirin

ünsüz düşmesi

gerektirdiği

benzeşme, yumuşama

genzimiz

ünlü düşmesi

gencecik

ünlü türemesi, ünsüz yumuşaması

emretmiş

birleşirken ünlü düşmesi

eksiltti

ünsüz düşmesi, ünsüz benzeşmesi

düpedüz

ünlü türemesi

dolambaç

-n/-m benzeşmesi

diyemiyor

ünsüz daralması, kaynaştırma, ünsüz daralması

devrim

Orta hecede ünlü düşmesi

dengi

ünsüz değişimi/yumuşaması

defnetti

birleşirken ünlü düşmesi, ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

daracık

ünlü türemesi

çokgen

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesine aykırılık

çoğaldı

ünsüz yumaşaması/ünsüz benzeşmesi

çiçekçiye

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi, kaynaştırma

çevreye

ünlü düşmesi, kaynaştırma

çevrede

türetilirken ünlü düşmesi

çepeçevre

ünlü türemesi

çember

-n/-m benzeşmesi

çağrı

türetilirken ünlü düşmesi

büyücek

ünsüz düşmesi

buyruğu

türetilirken ünlü düşmesi, ünsüz değişimi (yumuşama)

boyuyor

ünlü daralması

borcumuz

ünsüz yumuşaması

bitkiler

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

biricik

ünlü türemesi

bilmiyor

ünlü daralması

besliyor

Orta hecede ünlü düşmesi

benzetti

ünlü düşmesi, ünsüz benzeşmesi

baskına

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

başbakan

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesine aykırılık

bal rengi

ünsüz yumuşaması

bakayım

kaynaştırma

bağrın

Orta hecede ünlü düşmesi

ayrışırsa

türetilirken ünlü düşmesi

atkı

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

askılar

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

art arda

ünsüz yumuşaması

altışar

kaynaştırma

alçaldı

ünsüz düşmesi

ahenksiz

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

ahengi

ünsüz değişimi/yumuşaması

ağlıyor

ünlü daralması

ağlattı

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

ağarsa

ünsüz yumuşaması

ağardı

ünsüz değişimi/yumuşaması

adım

ünsüz değişimi/yumuşaması

adaş

ünsüz düşmesi

açtı

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

acıktım

ünsüz değişimi/yumuşamasına aykırılık, ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi

1975’ten

ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi


Hiç yorum yok:

Yorum Gönder

Yorumlarınızı bekliyoruz.