Kafiye çeşitleri, şeması (Yarım, tam, zengin, tunç, cinaslı kafiye; çapraz, sarmal, düz kafiye şeması)

Özet

Bu yazıda kafiye redif konu anlatımı yapılacaktır. Kafiye, mısra sonlarındaki ses benzerliğidir. Benzerlik bir taneyse yarım, iki taneyse tam, ikiden fazlaysa zengin kafiye olur. Bir kelime diğer kelimenin içine girerse tunç kafiye olur. Yazılış ve okunuşları aynı anlamları farklı kelimelerle cinaslı kafiye kurulur. Redif eklerdeki ses benzerliğidir. Aynı kafiyeye sahip kelimeler, kafiye şemasını oluşturur. Kafiye şemaları çapraz, sarmal ve düz olabilir.

Kafiye, redif ve kafiye şeması nedir?

Şiirde mısra sonlarında ses benzerliğini kafiye ve redif sağlar. Şairler bu yolla şiirlerini kulağa hoş gelen ve ezberlenmesi kolay metinler haline getirir. Ses benzerliğiyle ahenk sağlamak, çağrışımla hatırlama ve ezberi kolaylaştırmak, dizeler arasındaki düzenle nazım şekillerini ve özelliklerini belirlemek kafiyenin temel amacıdır.  

Kafiye; kelimelerin köklerinde, redif ise kelimelerin eklerinde aranır. Kafiye ve redifi bulmadan önce şiirin kafiye şemasını veya diğer adıyla kafiye örgüsünü bulmak gerekir. Şirini kafiye şeması mısra sonlarındaki ses benzerliklerinden hareketle belirlenir.

Kafiye çeşitleri (yarım, tam, zengin kafiye) nelerdir?

Mesela bir şiirin sonu şöyle bitsin:

……………………………………..hal        a

……………………………………...yol       a

ßSağdan sola doğru ses benzerliği aranır.    ß

Bu iki mısranın kafiye örgüsü aa şeklinde olacaktır. Hal ve yol kelimeleri ikisi de kök halindedir. Sağdan sola doğru benzeyen harflere bakıldığında sadece “l” seslerinin benzediği görülür. “l” yarım kafiyedir.

Aynı şiirin şöyle devam ettiğini düşünelim:

……………………………………..hal        a

……………………………………...yol       a

……………………………………..taş        b

……………………………………...baş       b

  

……………………………………..kömür  c

……………………………………...ömür   c

Şiirin yeni kafiye şeması aa, bb, cc şeklinde oldu. aa kafiyesinde sadece “-l” sesleri benzerken, bb kafiye örgüsünde ise sağdan sola doğru önce “-ş” sonra “-a” seslerinin benzediği görülür. Ancak üçüncü ses ilk mısrada “t”, ikincisinde “b”dir. Dolayısıyla benzerlik bozulmuştur. Bu durumda kafiye arama işlemi sona ermiştir ve sadece “-aş” kısmında benzerlik vardır.  “-aş” tam kafiyedir.

cc şeklinde kafiye örgüsüne sahip mısralarda ise kömür ve ömür kelimelerinde  “-ömür” kısımları benzerdir ve zengin kafiyedir.

Kafiye ve redif farkı nedir?

Aynı anlam ve görevde olan ek ve kelimeler redif kabul edilir. Aynı anlam ve görevde olmayan sesler ise kafiyeyi oluşturur. Kafiyede harfler aynı olmalıdır. Ama redifte ekin aynı olması yeterlidir. Ses farklılığı göz ardı edilir. Yukarıdaki şiirin kafiyelerine redif eklenirse şöyle olur:

…………-haller                                 yarım kafiye+(-ler/-lar redif)

…………--yollar

…………--taştan geçilmez               tam kafiye+(-tan geçilmez redif)

…………--baştan geçilmez

…………--kömürdedir                      zengin kafiye+ (-dedir redif)

…………--ömürdedir       

    

Tunç kafiye nedir?

Burada tunç kafiyeye de değirmek gerekir. Örnekte olduğu gibi “ömür” kelimesi “kömür” kelimesinin içinde yer alıyorsa, buna aynı zamanda tunç kafiye denir.

…………--kömürdedir                      zengin kafiye+ (-dedir redif)

…………--ömürdedir           

Cinaslı kafiye nedir?

Anlamları ayrı olmakla birlikte yazılışları aynı olan kelimelerle yapılan kafiye çeşididir:

Gam-zedeler (gamzede:Gam mağduru)

Gam vurur gam zedeler (gam zedeler: gam zarar verir)

Sinem hakkak delemez

Delerse gamze deler (gamze deler: bakış deler)

Tek kelime ile cinaslı kafiye

Niçin kondun a bülbül

Kapımdaki asmaya (asmaya: üzüm ağacı)

Ben yarimden vazgeçmem

Götürseler asmaya (asmaya: idam etmeye)

İki kelime ile cinaslı kafiye

Her nefeste eyledik yüz bin günah (günah: Allah'ın emrine ters hareket)

Bir günaha etmedik hiç bir gün ah (gün ah: gün: gündüz, 24 saatlik zaman dilimi ah: pişmanlık ifadesi)

Kelime grubuyla yapılan cinaslı kafiye

Bağ bana (bağ: Engel)

Bahçe sana bağ bana (bağ: bostan, bahçe)

Değme zincir kar etmez

Zülfün teli bağ bana (bağ: engel, ayak bağı)

Ses benzerliğinin biri ekte diğeri kökteyse ne olur?

Bilinmesi gereken bir başka önemli nokta, ses benzerliğini oluşturan harfler kelimenin kökünde ve ekinde yer alırsa artık orada redif aranmayacağıdır. Bir örnek:

…………………….deve

…………………….eve

İki mısranın sonunda deve ve eve kelimeleri yer almaktadır. Ancak birinin kökü deve, diğerinin kökü ise ev’dir. Bu durumda redif aranmayacağı için “-eve” kısmında zengin kafiye vardır.

Kafiye örgüsü/şeması çeşitleri nelerdir?

Bir şiirin kafiye şeması belirlendikten sonra aynı kafiyeye sahip mısralar çapraz kafiye, sarmal kafiye ve düz kafiye gibi isimler alır. Çapraz, sarmal ve düz kafiye örnekleri:

Çapraz kafiye örneği:

Sarmal kafiye örneği:

Düz kafiye örneği:

Kafiye-redif konusunda kendinizi test etmek veya uyak örneklerini görmek isterseniz, aşağıdaki Faruk Nafiz Çamlıbel’in Han Duvarları'na bakabilirsiniz.  Metinde yarım uyak örnekleri, tam uyak örnekleri ve zengin uyak örnekleri vardır. Şiirde yarım, tam ve zengin kafiye örnekleri metin üzerinde gösterilmiştir. Kafiye örnekleriyle beraber şiir üzerinde redifler de gösterilmiştir. Mavi renk kafiye örneklerini, kahverengi redif örneklerini gösterir.

Yağız atIar kişnedi, meşin kırbaç şakladı,     a
Bir dakika araba yerinde durakladı.              a
Neden sonra sarsıIdı aItımda demir yayIar,  b
GözIerimin önünden geçti kervansarayIar…b
Gidiyordum, gurbeti gönIümIe duya duya,  c
UIukışIa yoIundan Orta AnadoIu’ya.           c
İIk sevgiye benzeyen iIk acı, iIk ayrıIık!     d
Yüreğimin yaktığı ateşIe hava ıIık,             d
Gök sarı, toprak sarı, çıpIak ağaçIar sarı…e
Arkada zincirIenen yüksek Toros DağIarı,e
Önde uzun bir kışın soIdurduğu etekIer,    f
Sonra dönen, dönerken inIeyen tekerIekIer…f

Bazen şiirlerde kafiye olmaz sadece redif bulunur. Aşağıdaki mısralarda c ve ç harfleri kafiye oluşturmaz ancak aitlik eki -im ve ayrılma/çıkma hal eki -den'ler rediftir:
Sıkı bir poyraz beni titretirken içimden
Geçidi atIayınca şaşırdım sevincimden:

Kafiye konusunda bir başka husus da yakın seslerin kafiye kabul edilmesi durumudur. Göz için kafiye ve kulak için kafiye şeklindeki tartışmaların da kaynağını oluşturan bu duruma göre harflerin çıkış yerleri birbirine yakın olan kafiye kabul edilir. Bu durumda yukarıdaki c ve ç sesini kafiye kabul etmek gerekir. Çıkış yerleri birbirine yakın c-ç, c-j, s-ş, l-r, ğ-y, ka-ke, d-t, z-s sesleriyle kafiye yapılan şiirlere rastlamak mümkündür:  

................................................yeğ

................................................bey 

ÖSYM'nin çıkmış sorularından oluşan (kafiye-redif) word belgesi

Cevap anahtarı:

1.B  2.B  3.B  4.C  5.A  6.B  7.E  8.C  9.D  10.B  11.E  12.B  13.C  14.E  15.C  16.E  17.C  18.C  19.B  20.B  21.B

Manzum metinler: kafiye, redif; mensur metinler: seci

Kafiye ne demektir?

Kafiye (ﻗﺎﻓﻴﻪ) , Arapça bir kelimedir. Eş anlamlısı uyaktır. Manzum yazılarda/şiirlerde mısra sonlarında kelime kök ve gövdesindeki ses benzerliklerine kafiye denir. Aralarında kafiye olan kelimelere kafiyeli, kafiyedar veya mukaffa denir. Kafiyeli şiir söyleyen şaire de kafiye-perdaz/kafiye-senc denir. Şiirde kafiye yoksa kafiyesiz denir.

Redif ne demektir?

Yine Arapça bir kelime olan redif(ﺭﺩﻳﻒ), sondan gelen, arkadan gelen, arkasından gitmek, takip etmek gibi anlamlara gelir. Zaten redif kafiyeden sonra gelir ve kafiyeyi takip eder. Osmanlı’da askeri alanda ihtiyat askeri anlamında kelime kullanılmıştır. 1834’te 2. Mahmut döneminde 5 yıllık askerlik yapanlar 7 yıl redif olarak orduda görevli olurdu. Bir türküde bu redif askerlerden bahsedilmiştir:

Kışlanın önünde redif sesi var

Bakın çantasında acep nesi var

Bir çift kundurayla bir de fesi var

Seci ne demektir?

Ancak kafiye sadece şiirlerde/manzum parçalarda olmaz. Düz yazı/mensur eserlerde de olabilir. Bu durumda seci denir. Sözlükte sec’/seci güvercin, kumru gibi kuşların aynı sesleri tekrar ederek ötmesi; dişi devenin tek düze ve uzun sesler çıkararak inlemesi; iki şeyin doğrulup düzgünleşerek birbirine denk ve benzer hale gelmesi anlamındadır. Seci çok farklı şekillerde yapılabilir. Seci örnekleri:

Gözümüzün nuru, gönlümüzün süruru (Namaz)
 İydiniz said ömrünüz mezid olsun. (Bayramınız mutlu, ömrünüz uzun olsun.)
Ve eşarı hayli derdmendanedir ve bazı muhakkıkane ve bazı rindanedir.Ashab-ı tabdan bir sade-guy şairdür. Galiba bu da Sultan Murad zamında zahirdür.
 Her biri ol eş‘ardan veya ol güftardan bir gazel veya bir beyt tekrar itmekle kendü haline münasib gönli tesellisin bulup şu‘le-i ateş-i ‘ışkı bir mikdar teskin ve yürekde olan harareti biraz telyin etmek içün idi.

 

Her âşıkun mahbûbı sensin; her tâlibün matlûbı sensin
Her sâcidün mescûdı sensin; her âbidün ma'bûdı sensin.
Her kâsıdun maksûdı sensin; her hâmidün mahmûdı sensin.
Her zâkirün mezkûrı sensin; her şâkirün meşkûrı sensin