Deyrulzafaran ne demek?

Deyrulzafaran veya deyrulzaferan şeklinde telaffuz edilen ve Mardin'e yakın 520'de yapılan Süryani kilisesinin adı olan kelimenin anlamı, Safran Manastırı'dır. Deyr (ﺩﻳﺮ) kelimesi Arapça bir kelimedir. Dağ tepelerinde veya kasabaların dışında kurulmuş Hristiyan rahip ve rahibelerin yaşadığı binalara, kiliselere "deyr" dendiği bilinmektedir. Mesela nispet i'siyle kurulmuş "deyranî" de kilise adamı, rahip anlamlarında kullanılmıştır.

Tamlamanın ikinci kelimesi ise yine Arapça "za'fer" kelimesinin çoğulu "za'feran"dır. Kelime bugün safran diye kullandığımız ve çeşitli gıda maddelerine sarı rengi vermede kullanılan bitkinin adıdır. İki kelime birleşince Arapça isim tamlaması oluşturmuştur. Safranların Kilisesi, Safran Kilisesi, Safran Manastırı gibi bir anlam vermek mümkündür. 


"Deyr-i zafaran" şeklinde kurulan tamlama ise Farsça kurallar dikkate alınarak yapılan bir tamlamadı ve yine aynı anlama gelir.

Tarihi olarak da Deyrulzaferan'da safran bitkisinin bulunduğu ve bugün de az sayıda da olsa bu bitkinin hala mevcut olduğu hatta safran kullanılarak yörede çeşitli ürünlerin üretildiği bilinmektedir.

Zaferan kelimeyle çeşitli Türkçe metinlerde, özellikle klasik metinlerde karşılaşmak mümkündür. Mesela Ahmet Rasim'den alınan metinde zaferan kelimesini görmek mümkündür: "Setresi, pantolonu siyâhî, iskarpinleri samanî, eldivenleri koyu zâferânî, yeleği kurşunî (…) olan bu zat (…) bir dilbere alâka etmek üzere hazırlanıyormuş.

Başka metinlerde yine zaferan sarılığı, bitki olması ve acılığı yönüyle kullanılmıştır. Örnekler:


Zaferan keyfiyeti var gülde handandur sana
Agzın açdı güldi kaldı gonca hayrandur sana
(Sehi Bey Divanı)

Bu bagun ehl-i ayşı zaferanı hande eyler hep
Dehanında anunçün goncanun dendanı serkeşdür
(Beliğ Mehmed Emin Divanı)

Degme köşkün dört yanı bustan idi
Topragı müşk otları zaferan idi
(Miracname)

Sirişkinden yüzine saçdı abı
Nitekim zaferan üzre gül-abı
(Tahayyürname)

Saru benzüm görüp acır zaferan
Gözüm yaşına rahm itmez mi canan
(Cuşi Divanı)

İrişüp nagehan bad-ı hazanı
Ruhını kıldı bagun zaferanı
(Tahayyürname)

Ajun kırtışı boldı altun öngi
Yaşık zaferan kıldı yakut öngi
(Kutadgu Bilig)

Kanlu yaşım zerd-i ruyumda olalı aşikar
Zaferan-zar iken ol oldı zemin lalezar
(Cuşi Divanı)

Kim meger bir yazıda bag ergavan
Bitmiş idi yöresinde zaferan
(Mantıku't-Tayr)

Eğerçi pistedür şirin dehanun
Acıdur zaferan gibi zebanun
(Hamdullah Hamdi-Leyla vü Mecnun)

Dökelüm yasemine erguvanı
Ekelüm anber üzre zaferanı

(Abdülvasi Çelebi-Halilname)