Türkçenin Latin Harfli İlk Kitabı: Codex Cumanicus (KODEKS KUMANİKUS)

• Kodeks Kumanikus'un önemi nedir?

  Türkler; Göktürk, Uygur, Arap, Soğd, Kiril alfabeleriyle dillerini yazıya geçirmiştir. Latin alfabesiyle yazıya geçirilen ilk eser olması, Türkçenin modern anlamda ilk gramer kitabı olması, dil açısından çok sayıda malzemeyi içinde barındırması Kodeks Kumanikus'un en önemli taraflarındandır. İçinde yer alan 47 bilmecenin ve kelimelerin Karaçay-Malkar, Kazak, Kırgız, Tatar, Kumuk, Karay dillerinde yaşıyor olması bunun göstergesidir.

• Kodeks Kumanikus'un ne demektir?

  Codex Cumanicus veya Kodeks Kumanikus, Kuman Kitabı adıyla meşhurdur. Ancak eserin herhangi bir yerinde bu isim geçmemiştir. Kitap, bir sözlüktür ancak sadece sözlük gözüyle bakmak doğru olmaz. Kitabın Avrupalılara Kıpçak Türkçesini öğretmek için amacıyla yazıldığı anlaşılmaktadır ve Venedik ve Cenevizli tüccarların İlhanlı coğrafyasındaki Türkçe ve Farsça konuşan insanlarla ticaretini kolaylaştırmak amacıyla yazıldığını düşündürtmektedir. Kuzey Kıpçak Türkçesinin en önemli ve eski eseri konumundadır. Eser içinde Tatarca ifadesi geçmesine rağmen eserin eserin yazıldığı bölgeye yakın yerde yaşayan Karay Türklerinin Türkçesine yakın olduğu bilinmektedir.

• Kodeks Kumanikus ne zaman yazılmıştır?

  Eser üzerinde kitabın 12 Temmuz 1303'te yazıldığına dair bir kayıt söz konusudur. Ancak eserde birçok yazana ait bölümler olduğunu unutmamak gerekir.

• Kodeks Kumanikus farklı bir döneme ait olabilir mi?

  Eser, şu an bulunduğu kütüphaneye 1362'de kaydedildiği için böyle bir ihtimal güçtür.

• Kodeks Kumanikus nerede yazılmıştır?

  Kodeks Kumanikus'un nerede yazıldığına dair kesin bir kayıttan ziyade tahminler söz konusudur. Kitabın Karanediz civarında Kefe'de veya o civarda başka bir yerde yazıldığına dair tahminler söz konusudur.

• Kodeks Kumanikus'u kim yazmıştır?

  Eseri kimin yazdığı belli değildir. Kitap üzerinde çalışan uzmanlara göre kitap bir elden çıkmamış, çok sayıda farklı kişinin metne müdahalesi ve katkısı olmuştur.

• Kodeks Kumanikus nerededir?

  Eserin mevcut tek nüshası İtalya'nın Venedik şehrinde Saint Marcus Kütüphanesi'ndedir.

• Kuman-Kıpçak ilişkisi nedir?

  Batılılar Kıpçaklara Kuman demiştir. Ancak zamanla bu kelime yerini Kıpçakçaya bıraktığı için Kuman Dili El Kitabı olarak bilinen Kodeks Kumanikus, Kuzey Türkçesi Kıpçakça'nın el kitabına evrilmiştir.

• Latin alfabesiyle yazılmış Türkçe ilk eser nedir?

  Mevcut bilgilere göre Latin harfleriyle yazılmış Türkçe metin, Kodeks Kumanikus'tur.

• Kodeks Kumanikus kaç cilttir?

  Kodeks Kumanikus, iki cilt halindedir. İki ayrı kitap ciltlenip tek kitap haline getirilmiştir. Birinci cilt 55, ikinci cilt 27 sayfalık bir kitaptır. Birinci cilt sözlük, ikinci cilt karışık metinlerden oluşmaktadır. İlk cilt, 1291-1293 yıllarında yazılmıştır. İkinci cilt 14. yüzyılın ilk yarısında yazılmış olabilir. Birinci cilt, Latince-Farsça-Kumanca (Kıpçakça) sözlük şeklindedir. İkinci cilt, Altınordu Devletinde yaşayan Müslüman Türkleri Hristiyanlaştırmak amacıyla yazıldığı anlaşılmaktadır. İkinci cillte Latin harfli Hıristiyan ilahileri, vaaz ve öğretiler yer alır.

• Kodeks Kuminkus kaç dilli bir eserdir?

  Eser, üç dillidir: Latince-Farsça-Türkçe (Kumanca-Kıpçak). Kitap 110 sayfadır. Kitap; Latince-Farsça-Türkçe üç sütun halinde ilerlediği için aynı zamanda Farsça için de çok önemlidir.

• Koedks Kumanikus niçin yazılmıştır?

  Kodeks Kumanikus'un Hıristiyan misyonerlerce yazıldığı yaygın kanaitinin aksine kitabın Kıpçaklara Hıristiyanlığı anlatan metinler içerdiği bilinmektedir. Kıpçak Türkçesine ait bölümler için ise Venedik-Cenevizli tüccarlar için el kitabı olarak düşünüldüğünü söylemek mümkündür.

• Türkçenin ilk modern gramer kitabı nedir?

  Kodeks Kumanikus, Türk kültür tarihi açısından önemli bir yere sahiptir. Kitap içinde çok sayıda fiilin şahıslara göre çekimleri Latin harfleriyle verilmiştir. Bu yönüyle Arap harfli alfabede tam gösterilmeyen sesleri tespit etmek mümkün olabilmektedir. Ancak eserin edebi bir yazı dili yerine konuşma dilini esas alması bunu zorlaştırmaktadır.

• Kodeks Kumanikus'un içeriği nedir?

  Eserde 40 civarında farklı konu başlığı tespit edilmiştir. Hıristiyan ilahilerinden Türkçe bilmecelere, Türkçe fiil çekimlerinden kelime anlamlarına çok dağınık bir içeriğe sahiptir.

• Türkçe ilk bilmece kitabı nedir?

  Kodeks Kumanikus, içinde Türkçe bilmece barındıran ilk eserdir.

• Kodeks Kumanikus ile ilgili çalışmalar nelerdir?

  Prof. Dr. Mustafa Argunşah ve Doç. Dr. Galip Güner 2015'te Kodeks Kumanikus'u metin olarak neşretmiştir. Ayrıca eser üzerinde çok sayıda çalışma mevcuttur.