Farsça olumsuzluk ön ekleri (önek) bi/bî- ve na/nâ- ile oluşturulan kelimeler ve anlamları (biçare, namüsait)

"Bende yok sabr u sükûn, sende vefadan zerre
İki yoktan ne çıkar, fikredelim bir kerre."

Şair Nâbî yukarıdaki beytinde iki yokluktan bahsediyor. Aşıkta sabır, sevgilede vefa yoktur. İki yokluk düşünülünce de şairin mahlası çıkar: nâ-bî. Şair ustalıkla ismini cümle aleme ezberletiyor. Bugünkü yazıda şairin de adını oluşturan bu iki olumsuzluk anlatılacaktır.

Farsça bir önek olan bî-(ﺑﻰ), Osmanlı Türkçesine Farsça ve Arapçadan geçen kelimeler veya Türkçe kelimelerin başına gelerek onlara olumsuz bir anlam katar. Mesela “çâre” kelimesine eklenen “-siz” eki bu ekle karşılanabilir: bî-çare=çaresiz.

Aynı şekilde kelimelere eklenip yine onlara “-sız, siz; -maz, -mez, olmayan, değil” gibi anlam katan diğer önek de “nâ-”dır. (ﻧﺎ) ön eki de Farsçaya ait bir yapıdır. Bu iki öneke ait örnekler ve anlamları:

Bîâmân	Amansız, insafsız, merhametsiz
Bîar	Ar ve hayâ duygusu olmayan, utanmaz
Bîbahâ, bîpaha	Pahâ biçilmez
Bîbaht	Bahtsız, tâlihsiz.
Bîbâk	Korkusuz
Bîbedel	Benzeri olmayan, eşsiz.
Bîbehre	Nasipsiz, kısmetsiz, mahrum, behresiz
Bîcâ	Yersiz
Bîcan	Cansız
Bîçâre	Çaresiz, aciz, zavallı
Bîçun	Kendisine soru sorulamayan (Allah)
Bîdad	Adaletsiz, zalim kimse
Bîderd	Dertsiz, kedersiz, tasasız.
Bîdireng	1. Durmayan, dinlenmeyen, karar kılmayan 2. Süratli, hızlı, çabuk
Bîdiriğ	1. Esirgenmeden bol bol verilen 2. Elinden geleni tam olarak yapan, esirgemeden yapan
Bîedep	Edepsiz, terbiyesiz, hayırsız, arlanması utanması olmayan
Bîfâide	Faydasız
Bîgâh	Zamansız, vakitsiz
Bîgaraz	Garazsız, kasıtsız, hâlis
Bîgış	Hîlesiz, hâlis
Bîgüman	Şüphesiz, muhakkak
Bîgünah	Günahsız, masum, suçsuz
Bîhaber	Habersiz, bilgisiz
Bîhad, bîhadd	Haddi, hududu, sınırı olmayan, pek çok
Bîhayat	Cansız
Bîhemtâ	Eşsiz, benzersiz
Bîhesap, bîhisap	Sayısız, hesapsız, çok
Bîhod/ Bîhud	Kendinde olmayan, kendinden geçmiş
Bîhûde	Beyhude, boş, gereksiz, faydasız, boşuna (uğraş)
Bîhudut	Sınırsız, sayıya gelmeyecek kadar çok.
Bîhuş	Aklı başında olmayan, baygın, kendinden geçmiş, sersem, şaşkın
Bîhuzur	Huzursuz, tedirgin, rahatsız
Bîihtiyar	Gayr-i ihtiyârî, irâdesi dışında, kendisi istemeden
Bîiştibah	Şüphesiz
Bîkâm	İstediğini elde edememiş, kâm alamamış.
Bîkarar	Kararsız, aynı halde kalamayan; huzursuz, rahatsız
Bîkes	Hamisiz, yalnız, kimsesiz
Bîmağz	Akılsız, beyinsiz
Bîmecal	Mecalsiz, halsiz
Bîmekân	1. Mekânı olmayan, mekânsız. 2.Yersiz, evsiz. 3. Serseri.
Bîmisal	Benzersiz, eşsiz
Bîmuhâbâ	Korkusuz, pervasız, çekinmeden, sakınmadan, korkusuzca, pervasızca
Bînam	Adsız, isimsiz, adı sanı olmayan
Bînamaz	Namazsız, beynamaz, namazını eda etmeyen
Bînasip	Nasipsiz, kısmetsiz, talihi olmayan
Bînazir	Eşsiz, benzersiz
Bînevâ	Nasipsiz, zavallı, çâresiz, mahrum
Bînihâye	Sonsuz, nihayeti olmayan
Bînişan	Nişansız, işâretsiz, izsiz
Bîpâyan	Sonsuz, sınırsız
Bîpervâ	Korkusuz, pervasız, korkmadan, pervasızca
Bîsebeb, bisebep	Sebepsiz
Bîser ü bün	Başı sonu olmayan, saçma sapan
Bîsud	Faydasız, sonuçsuz, boş
Bîşek	Şeksiz, şüphesiz
Bîşübhe	Şüphesiz
Bîşümar	Sayısız, pek çok, haddi olmayan
Bîtab, bîtap	Halsiz, güçsüz, yorgun, bitkin
Bîtaraf	Tarafı yanı olmayan, bir tarafa ait olmayan
Bîvakt	Vakitsiz, zamansız
Bîvâye	Koruyucusuz, hamisiz, nasipsiz, mahrum, kısmetsiz
Bîzeban	Dilsiz, konuşmayan; konuşmadan
Bîzeval	Zevalsiz, geçici olmayan, bâkî
Nâbâliğ	Bülûğa ermemiş, bâliğ olmamış
nâbecâ	Uygun olmayan, yersiz, uygunsuz, münasebetsiz
nâbedid	Görünmeyen, görünmez, ortalıkta/meydan olmayan
Nâbehengâm	Zamansız, vakitsiz, sırasız, nâbemevsim
Nâbehre	İyilikten nasîbi olmayan, nasipsiz
nâbekâr	İşe yaramaz, haylaz, arsız
Nâbemahal	Yerinde ve uygun olmayan, yersiz, uygunsuz
Nâbemevsim	Zamansız, vakitsiz, sırasız, nâbehengâm
Nâbercâ	Yersiz, uygunsuz, nâbecâ
nâbînâ	Âmâ, kör, anadan kör
nâbud	Yok, yok olan, mevcut olmayan, müflis, perişan, mahvolmuş
Nâcins	1. Aynı cinsten olmayan. 2. Cinsi bozuk, aşağılık, soysuz
nâçar	Çaresiz, mecburen, ister istemez, başka yol kalmaması
nâçiz	Değersiz, önemsiz, yok hükmünde, hiç, ehemmiyetsiz
nâdan	Cahil, bilgisiz, kaba, gönül kırıcı, nobran
nâdîde	Görülmemiş, eşi benzeri olmayan, nadir, ender, çok kıymetli, az bulunur
nâehil	Bahsedilen iş konusunda yeteneksiz olan, o işin adamı olmama durumu
Nâfercam	Sonu çıkmaz, boş, faydasız, uğursuz
Nâgâh, nâgehan	Ansızın, aniden, nagehan, zamansız, vakitsiz
nâgüvar	Midede hazmolmayan, yenilip içilmeyen şey
Nâhah	İstemeyerek, isteksiz olarak, bir şekilde, zorâki
nâhak	Haksız, boş, beyhude, abes
nâhalef	Soyuna çekmeyen hayırsız evlat, haleflerine benzemeyen
Nâhemvar	Uygun olmayan, uygunsuz, gayr-i muvâfık
nâhoş	Hoş olmayan durum
Nâhoşnûdî	Hoşnutsuzluk, memnun olmama
Nâhoşnut	Razı ve hoşnut olmayan, memnuniyetsiz, gayr-i memnun
Nâhudâ	Allahsız, tanrı tanımaz
nâkâbîl	Mümkün olmayan, kabiliyetsiz, cahil
Nâkâfi	Yetmez, kâfi değil
nâkâm	Arzusuna, muradına eremeyen, talihsiz
nâkes	Hasis olan, zelil, alçak, insaniyetsiz, deni
Nâlâyık	Lâyık olmayan, yakışmaz
Nâmâdut	Sayısız, sayılamaz, çok.
Nâmağlûp	Yenilmemiş, mağlûp olmamış.
Nâmahdut	Sınırsız, hudutsuz
Nâmâlûm	Bilinmeyen, meçhul.
Nâmatbû	Basılmamış, tab edilmemiş
Nâmer’î	Geçerlilikten kalkmış, yürürlükte olmayan.
Nâmer’î	Görünmez
Nâmert, nâmerd	Korkak, mert olmayan, insaniyetsiz, alçak, sözünde durmayan
Nâmesbuk	Daha önce benzeri hiç geçmemiş
Nâmesmû	1. İşitilmemiş, duyulmamış. 2. Duyulmaya, işitilmeye değmez.
Nâmeşrû	Meşrû olmayan, yasalara uymayan
Nâmevcut, nâmevcud
Nâmevzun	1. Ölçüsüz, âhenksiz, nispetsiz. 2. Vezni bozuk (şiir).
Nâmihriban	Sevgisiz, muhabbetsiz, şefkatsiz
nâmizaç	Keyifsiz, hasta halli
Nâmurat, Nâmurad	İsteğine, arzusuna, muradına ulaşamamış
Nâmülâyim	1. Uygunsuz, uymaz  2. Sert, çetin.
Nâmüsâit, nâmüsâid	Elverişsiz, uygun olmayan, münasip değil
nâmütenâhî	Sonsuz
Nâpâk	Temiz olmayan, kirli
Nâpeydâ	1. Görünmeyen, belli ve âşikâr olmayan, gizli 2. Kaybolmuş, ortadan kalkmış
Nâpuhte	1. Pişmemiş, çiğ  2. mec.  Olgunlaşmamış, acemi, toy
Nârefte	Kimsenin geçmediği, geçilmemiş, gidilmemiş
nâresîde	Olgunlaşmamış, buluğa ermemiş
Nârevâ	Lâyık olmayan, yakışmayan, yersiz
Nâsaz	Uymaz, aykırı, muvafık olmayan
Nâsezâ	Lâyık olmayan, uygun düşmeyen
Nâsüfte	1. Delinmemiş, deliksiz  2. Evlenmemiş (kız), bâkire.
Nâşad	Gamlı, kederli, mahzun, mükedder, şad, neşeli olmayan
Nâşekib (şikib)	Sabırsız, sabrı kalmamış
Nâşekîbâne	Sabırsızlıkla
nâşinas	Bilmeyen, bilmez, tanımaz
Nâşinîde, naşenide	Duyulmamış, işitilmemiş
Nâşüküfte	Açılmamış.
nâtamam	Eksik, tamam olmayan, yarım kalmış
Nâtırâşîde	Yontulmamış, kaba, terbiye görmemiş
nâtüvan	Kuvvetsiz, güçsüz, zayıf
Nâümit, naümid	Ümitsiz, meyus, nevmit
nâyab	Bulunmaz, yok, benzersiz, eşsiz, nadir, ender

Ek:
bî-basiret: basiretsiz