KAŞGARLI MAHMUT (1025-1090) VE DİVANÜ LÜGÂTİ’T-TÜRK

 

Divanu Lugatit Türk Mahmud bin El-Hüseyin bin Muhammed Kaşgari tarafından yazılmıştır.

Divanu Lugati't Türk birçok İslami dönem ürününde yer aldığı gibi besmele, hamdele, salvele bölümleriyle başlar:

Divanu Lugati't Türk'te Türk boyları ve Türk boylarının kullandığı damgalarla ilgili bilgiler yer alır:

Divanu Lugati't Türk'te çok sayıda atasözü yer alır:

Eserde Türk kültür, gelenek ve hayatıyla ilgili çok sayıda detaya ulaşmak mümkündür:

Eserde Türkçe kelimeler Arap alfabesiyle verilip kelimelerin karşılarına Arapça açıklamaları verilmiştir.

Divanu Lugati't Türk'te Türk boylarının adları, yaşadıkları yerleri gösteren bir harita yer alır:

Divanu Lugatit Türkte Türklerin yaşadığı bölgeleri gösteren harita

Türklerin sözlü dönemine ait ürünlerin bir kısmı Divanu Lugatit Türkte yer alır. Alp Er Tunga Afrasyab sagusuna bu eserde rastlanır.

 

Eserde çok sayıda; sav, sagu ve koşuk örneği bulunur:

Türklerin sözlü dönemine ait ürünlerin bir kısmı Divanu Lugatit Türkte yer alır koşuk şiir örnekleri.

Divanu Lugati’t Türk, Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır. (Kaşgarlı Mahmut, 1025’te doğmuş, 1071-1077 arasında Bağdat’ta bulunmuş bir dil bilginidir. 1090’da Kaşgar’da ölen Mahmut, Karahanlı Devleti’nden büyük destek görmüştür.) 1072-1074 yılları arasında yazılan Divanü Lugati't-Türk (Türk Dillerinin Sözlüğü), Karahanlı döneminin ikinci önemli eserdir. Eser ya Ebul Kasım Abdullah’a ya da El-Muktedi Bi-Emrillah’a sunulmuştur. Türkçe’nin ilk sözlüğü ve dilbilgisi kitabıdır. Eserin temel amacı Türkçenin zenginliğini Araplara göstermektir. Eser ansiklopedik bir sözlük hüveyitindedir. Eserde, 8000 civarı Türkçe kelimenin Arapça karşılığı verilmiştir. Hakaniye lehçesiyle ve Arap alfabesi ile yazılan eserin madde başları Türkçe açıklamaları Arapça’dır. Sekiz bölümden oluşan eserin içindeki dörtlükler hece vezniyle (7 ve 8’li hece) beyitler ise aruz aruz vezniyle yazılmıştır. Kaşgarlı Mahmut eserinde dönemindeki Türk il ve boylarının ağızlarını tespit etmiştir. Türkçe kelimelerin karşılıklarını verirken halk dilinden derlediği örneklere yer veren Kaşgarlı, anlamların iyi anlaşılması için deyim, atasözü (sav) ve şiirlerden (koşuk, sagu, destan) örnekler vermiştir. Kitaba tarih, coğrafya, edebiyat, folklor ve etnografya kitabı da denebilir. Çünkü kitapta haritadan şiirlere, Oğuz boylarından Türk damgaları ve Türkçenin gramerine, Türk boylarından Türklerin geleneklerine kadar birçok bilgi yer almaktadır. Elde bulunan nüsha; İstanbul Fatih'teki Millet Kütüphanesi’nde bulunan Divanu Lugati’t Türk, Şamlı Mehmed bin Ebu Bekir tarafından 1266 yılında kopya edilmiş ve Diyarbakırlı Ali Emirî Efendi tarafından 1917 yılında bir sahaftan satın alınmıştır.