Türkçe ve Çince koşaç cümleleri

Türkçede kelimeler genel olarak isim soylu ve fiil soylu olmak üzere ikiye ayrılır. İş, oluş hareket bildiren ve -mek--mak ekini alabilen kelimeler fiil soylu kabul edilir ve bu kelimeler yükleme geldiklerinde fiil cümlelerini oluşturur. İsim, zamir, sıfat, zarf, edat, bağlaç, ünlem, fiilimsi olarak kabul edilen isim soylu kelimelerde cümlede yüklem olabilir. Bu durumda isim soylu kelime yüklem olur. Ancak bazı isim cümlelerinde söyleyen ve dinleyen cümlenin yüklem içerdiğini bilmesine rağmen dil bilgisi açısından kelime grubunun yüklem olduğunun doğrudan bir delaleti yoktur veya i- yardımcı eylem eki getirildiğinde kelimelerin arasında özne-yüklem ilişkisi olduğu anlaşılabilir. Bu tip cümlelere koşaç cümleleri denir.


Ali polis.

Bu cümlede Türkçeyi bilen herkes Ali'nin polis olduğunu bilir. Ancak iki kelime arasında (özne Ali ve yüklem polis) ilişki olduğunu gösteren bir işaret yoktur. Bu isim cümlesinin geniş zaman hali, ancak

Ali polis(tir).

şeklinde söylendiğinde anlaşılabilir. İsim cümlelerinin diğer zamanlarında kelimelerden hangisinin özne, hangisinin yüklem olduğunu anlamakta zorluk çekilmez:

Ali polisti. Ali polis idi.
Ali polismiş. Ali polis imiş
Ali polisse... Ali polis ise...




Yüklemle özneyi bütünleme, aralarında anlamsal ilişki olduğunu belirtme işlevini üstlenen dil bilimsel koşaçla ilgili bir çalışma yapan Chien-Hsun Chen, Türkçe ve Çinceyi karşılaştırmıştır. O Türkçede i- eylemiyle kurulan koşacın zaman, kişi ve sayı anlamları taşıdığını örneklerle göstermiştir. İ- eylemi ayrıca edilgen, ettirgen, olumsuz, dönüşlü, karşılıklı, yeterlik, ivedilik, sürek, yaklaşık, sözde tasvir ekleriyle kullanıldığını ve emir cümlesi kuramadığını düşünen Chen'in iki dile ait örneklerinden bir bölüm:

3.1.1 Çince ve Türkçede koşacın özellikleri3.1.1.1 ÇinceÇincede koşaç shi adcıl koşaç tümcesinin özne ve yüklemin arasında bulunabilen
zorunlu bir sözdizimsel öğedir.(1) a. Zhangsan *(shi) loashi.Zhangsan KOŞ öğretmen
‘Zhangsan öğretmendir.’b. tushuguan duimian *(shi) xingzhengdalou.Kütüphane karşı KOŞ rektörlük
‘Kütüphanenin karşısı rektörlük(tür).’c. Lisi *(shi) ge yonggong de shuishengLisi KOŞ SNF çalışkan PAR öğrenci
‘Lisi çalışkan bir öğrenci(dir).’Shi eylem özelliklerine sahiptir: jiu, zhi, zhen, yuanlai gibi zarflar tarafından
nitelendirilebilmektedir.(2) a. wo jiu shi Zhangsan.ben işte KOŞ Zhangsan
‘Ben Zhangsanım.’b. Lisi zhi shi gongwuyuan.Lisi sadece KOŞ memur
‘Lisi sadece memur(dur)’c. Zhaoliu yuanlai shi yi-ge laoshiZhaoliu orijinal KOŞ bir-SNF öğretmen
‘Zhaoliu eskiden bir öğretmen(dir)’d. Wangwu shi tiancaiWangwu KOŞ deha
‘Wangwu deha(dır)’bu ile olumsuz tümceyi kurmaktadır. Ayrıca soru tümcesini de eylem-bu-eylem
şeklinde kurabilmektedir. (3) a. Zhangsan bu shi ribenren.Zhangsan OLS KOŞ Japon
‘Zhangsan Japon değil(dir).’b. Lisi shi-bu-shi taiwanren?Lisi KOŞ-OLS-KOŞ Tayvanlı
‘Lisi Tayvanlı mı, değil mi?’Yukarıdaki olgular Çincedeki eylemlerin genel karakteristiğine uymaktadır,dolayısıyla shi’nın bir eylem olduğu söylenebilmektedir. Ayrıca, shi GÖRÜNÜŞ ve
olumsuz partikel mei ile beraber kullanılmaz, emir tümcesi de kuramaz.
(4) a. *Zhangsan shi-le laoshi.Zhangsan KOŞ-GÖR öğretmen
‘Zhangsan öğretmendi’b. *Lisi shi-guo xueshengLisi KOŞ-GÖR öğrenci
‘Lisi öğrenciydi’c. *Wangwu shi-zhe jingchaWangwu KOŞ-GÖR polis
‘Wangwu polis(tur).’d. *Zhaoliu mei shi shizhangZhaoliu OLS KOŞ belediye başkanı
‘Zhaoliu belediye başkanı değildi.(4)te gördüğümüz gibi shi GÖRÜNÜŞ eki ile kullanılamamaktadır, çünkü shi’nin
kendisi GÖRÜNÜŞ taşımaktadır.
(5) a. *shi loashiKOŞ öğretmen
b. *shi bendanKOŞ aptal
(5)ten shi’nin anlamsız olduğu anlaşılmaktadır. Buraya kadar shi eyleminin anlamsız
ve GÖRÜNÜŞ taşıyan bir eylem olduğu anlaşılmaktadır.
3.1.1.2 TürkçeTürkçede koşaç i- eylemidir. Bu eylem, bileşik zaman paradigmalarında yardımcı
eylem konumundadır (Uzun 2004). Türkçede koşaç yüklemin hemen arkasındabulunmaktadır.(6) a. Ben Ali’-yimKOŞ-1. kişi
b. Sen bir öğretmen-sinKOŞ-2. kişic. Ahmet onun erkek arkadaşı.i- eylemi edilgen, ettirgen, olumsuz, dönüşlü, karşılıklı, yeterlik, ivedik, sürek,
yaklaşık, sözde tasvir ekleri ile kullanılmamakta ve emir tümcesi kuramamaktadır.(7) a. *Polis i-n-di. (edilgen)b. *Ahmet Mehmet’i hocalık idirdi. (ettirgen)c. *Ali memur imedi. (olumsuz)d. *Mehmet kendi indi. (dönüşlü)e. *O öğretmen isin. (emir)(7)de i- eylemi sözdizimde başka konumlar olmadan zaman konumunun hemen
aşağısında olduğu anlaşılmaktadır. Bir başka deyişle, Türkçede koşaç sadece zamanve kişi sayı taşıyan, anlamsız bir sözdizimsel öğedir.Şimdilik iki dile bakıldığı zaman bu iki dildeki koşaçların anlamsız sözdizimselöğeler olduğu anlaşılmaktadır. Türkçede koşaç i- eylemi zaman, kişi ve sayı taşırken,
Çincede koşaç shi eylemi yalnızca görünüş taşımaktadır.

Örneklerin kaynağı: Koşaç Tümceleri: Evrensel Dilbilgisi  Çerçevesinde Türkçe ve Çincenin Karşılaştırılması

Yükseklisans tezi - Chien-Hsun Chen- Ankara- 2006