Osmanlı Şiirinden Örnekler

 

Nâm u nişâne kalmadı fasl-ı bahârdan
Düşdi çemende berk-i dıraht itibârdan
Eşcâr-ı bağ hırka-i tecride girdiler
Bâd-ı hazan çemende el aldı çenârdan
Her yaneden ayağına altın akup gelür
Eşcâr-ı bağ himmet umar cûybârdan
Sahn-ı çemende durma salınsun sabâ ile
Azâdedir nihâl bugün berk u bârdan
Bâkî çemende hayli perişân imiş varak
Benzer ki bir şikâyeti var rûzgârdan
Bâkî (1526-1600)

Hemîşe merdüm-i çeşmim ızâr-ı yâre bakar
Gözüm o pencereden sahn-ı lâlezâra bakar
Zaman gelür yine zerrin kadeh alur eline
Çemende nergis-i şehlâ heman bahara bakar
Nesîm-i lütfunadır intizârı fülk-i dilin
Çok oldu sâhil-i mihnette rûzgâra bakar
Seni gelür işidüp bâğa yâsemen cânâ
Çıkup o şevk ile divâr-ı rehgüzâra bakar
Ne i’tibâr bu evzâa merd olan Yahyâ
Ne zillete nazar eyler ne i’tibâra bakar 

Şeyhülislam Yahya  (1552-1643)

Berceste Mısralar Mısra-i Bercesteler Zirve Beyitler Şah Beyitler

 

Klasik Türk şiiri olarak bilinen Divan şiirinde beyit esastır. Beyit kelime olarak ev demektir. Evi meydana getiren iki anlam kanadı ise mısradır (mısra anlam olarak kapı kanadı demektir). Beyitteki her dize bir mısradır. Bu mısralar beyitleri, beyitler gazel ve kasideleri oluşturur. Rubai, tuyug, murabba, muhammes, şarkı, terci-i bend, terkib-i bend, mesnevi gibi farklı şiir şekilleri olsa da nazım şeklinden ötürü bu beyit yapısının biraz dışında kalır.

Yüzyıllarca mısra ve beyitlerle duygularını dile getiren Klasik şiir şuarası, bazen öyle mısra veya beyitler oluşturmuşlardır ki bu mısra veya beyitler bütün şiirin önüne geçmiş ve insanların dilinde pelesenk olmuştur. Özellikle gazellerin en küçük anlamlı birimi olan bu tip mısralara mısra-i azade, bağımsız mısra, mısra-i berceste, şah mısra gibi isimler verilmiştir. 

Bir örnek vermek gerekirse Ziya Paşa'nın şu mısrası gösterilebilir:

Âyînesi iştir kişinin lafa bakılmaz   

Aslında bu mısra şu beytin bir parçasıdır:

Âyinesi iştir kişinin lâfa bakılmaz

Şahsın görünür rütbe-i aklı eserinde

(Açıklaması: İnsanların aklının seviyesi işlerinde görülür. Kişinin lafıyla söylediklerine bakılmaz.) Ziya Paşa kısaca insanların ne söylediğine değil ne yaptığına bakmanız gerekir demektedir. Ancak görüldüğü gibi şiirin ikinci mısrası pek bilinmez. Bir beyit halindeki şiirin ilk mısrası o kadar güzel bulunmuş ve o kadar beğenilmiştir ki beytin önüne geçmiştir. İşte bu tip kullanımlara mısra-ı berceste (değeri yukarı çekilmiş mısra, seçilmiş mısra, güzel mısra) denir.

Bu bazen beyit düzeyinde olabilir. Bir gazel bir beyti gazeldeki diğer beyitlerden daha çok sevilebilir. Yine Ziya Paşa'nın şu beyti buna örnek gösterilebilir:

Onlar ki verir lâf ile dünyaya nizâmât
Bin türlü teseyyüp bulunur hânelerinde

(Açıklaması: Onlar lafla herkese doğruyu eğriyi anlatır verir ama kendilerinde/evlerinde bin bir türlü ayıp vardır.) Şair kısaca, başkasının neyi nasıl yapacağını anlatan bazı kimselerin kendilerine veya kendi evlerine hiç bakmadıklarını söylemektedir. 

Bu bölümde mısra-i berceste veya zirve beyitlere yer verilecektir:

Yine zevrak-ı derûnum kırılıp kenare düşdü
Dayanır mı şîşedir bu reh-i seng-sâre düşdü (Şeyh Galip)

(Açıklaması: Gönül şişem yine kırıldı, kenara düştü. Bu şişe nasıl dayansın ki taşlık bir yola düştü.) Şairin gönlü bir şişe gibidir ve hep kırılmaktadır. Nasıl kırılmasın ki aşk yolu taşlık bir yoldur, bu yola şişe dayanmaz..

 

"Olur insânda zebân bir iki gûş Sen dahi söyle bir ol iki hamûş (Nabi)

(Açıklama: İnsanda bir dil, iki kulak vardır. Öyleyse sen de bir söyle, iki sus.) Allah, insana iki kulak bir dili insan bir konuşsun iki dinlesin diye vermiştir diyor şair.

Nâm u nişâne kalmadı fasl-ı bahârdan
Düşdi çemende berk-i dıraht itibârdan (Baki)

(Açıklama: Bahar zamanından iz-eser kalmadı. Bahçede ağaç yaprakları itibardan düştü.)

Arz-ı hâl etmeye cânâ seni tenha bulamam
Seni tenha bulacak kendimi asla bulamam. (Şair Selikî-16. yüzyıl)

Yusuf dahi olsan düşürürler seni çağa

Ebna-yı zamanın işi ihvana cefadır (Haşimi)

( Zamanın insanların işi dosta eziyet etmektir. Hazret-i  Yusuf bile olsan seni kuyuya düşürürler.)

Edebiyat Eleştirisi Nasıl Yapılır?

 

• 

er edebiyat eleştirisi, biraz subjektif ve şahsidir. Bu anlayıştan hare

-

ket edilerek yola çıkılırsa, varılacak nokta daha iyi tayin edilmiş olur.Yorumların ve değerlendirmelerin, kesin ve mutlak bir üslupla sonuç

-

landırılması, yapılan eleştiriye de zarar vereceğinden bu tutumdan kaçınmakgerekir. Bir sosyal bilim olarak edebiyat ve daha da özelde eleştiri, kesin

-

lemeden çok genellemedir. Çünkü bu genelleme, eseri değerlendirip hükümverirken yaşanılan devrin bakış açısına göndermede bulunur ve onu temsileder. Bu bakış açısına, eleştiri kuramında “çağdaş bakış açısı” denilmekte

-

dir. Eleştirinin şahsi ve subjektif oluşu bu bakış açısından kaynaklanmaktadır.Fuat Köprülü’nün, “

münekkid doğrudan doğruya kendisinin o eserden aldığı‘duygulanma payı’nı şahsi zevk ve kanaatine göre izah eder.

”

1

 ifadesi bunudestekler niteliktedir.Eleştiri, mutlak surette bir teoriye dayanmalı ve edebiyat tarihinden fay

-

dalanmalıdır. Çünkü edebiyat teorisi, eleştirisi ve tarihi birbirinden ayrı kav

-

ramlar olsa da aralarında oldukça derin bir ilişki vardır. İyi bir eleştirmenin,iyi bir teorik formasyona ve edebiyat tarihi bilgisine sahip olması gerekir; aksitakdirde yaptığı eleştiri bilimsel olmaktan uzak, dağınık, çok kişisel, karışıkve düzensiz olur. Çünkü teori, eleştiriye bilimsel kılık verir, subjektifliğiniyok etmez; ama azaltır. Her eleştirinin içinde bir teori olacağından genellikleşu ayırım yapılır: teorik eleştiri ve pratik eleştiri. Ancak bu ayırımdan ziyade,genellikle teori ve eleştiri diye bir kabul vardır. Teorik eleştiri daha çok bir te

-

ori önerirken pratik eleştiri eserle ilgili değerlendirme sunacağından buradakitutumumuz pratik eleştiri düzlemindedir.

Metinleri ikiye ayrılır: Edebi olanlar ve öğretici olanlar. Edebi olan metinler sanatın içinde değerlendirilir. Tıpkı diğer sanat ürünleri gibi sanat ürünleri güzelliği önceleyen bir ürün olan edebi metinler; kurmaca, çok anlamlı, işlenmiş gerçeklik ürünü, estetik haz veren, duyguları coşturan bir özelliğe sahiptir.

İşin içine güzellik girince güzelin tarifini yapmak ve güzelin ne olduğunu ortaya koymak gerekir. Bu da kişiye göre değişen-subjektif-öznel-şahsi bir alan demektir. Ancak güzelliğin bir takım ölçütlerinin olduğu da bilinen bir gerçektir.

Güzelliğin, estetiğin, edebi metnin eleştirisine geçmeden önce edebi metinlerin olay çevresinde gelişen (anlatmaya bağlı edebi metinler, göstermeye bağlı edebi metinler) ve coşku-heyecanı dile getiren metinler olmak üzere ikiye ayrıldığını vurgulamak gerekir. Anlatmaya bağlı metinler roman, hikaye, masal, mesnevi gibi metinlerden oluşurken göstermeye bağlı metinler ise Hacivat-Karagöz, Meddah, Komedi, Trajedi, Dram gibi türleri içine alır. Coşku ve heyecanı dile getiren metin denince akla şiirin örnekleri koşma, gazel, sone, türkü, mani, rubai, kaside, murabba, terza rima gibi çeşitler gelmelidir.

Elde hikaye-roman, tiyatro veya şiir gibi bir edebi metin olduğuna göre artık metin eleştirisine geçilebilir. Edebi metin çok anlamlı ve çok çeşitli anlamaya müsait olduğu için kesin, keskin ve mutlak hüküm-sonuç-yargı ifade eden cümleler eleştirinin sıhhatine gölge düşürebilir. Eleştiriye zarar verecek bu üsluptan kaçınmak daha doğru olur.

Bir başka husus, hangi tür edebi metin olursa olsun eldeki malzeme aynı zamanda dönemini temsil etmektedir. Eser döneminin siyasi, dinî, ekonomik,kültürel, sosyal ve sanatsal ortamıyla ilgili bilgi verir. Değerlendirme ise çağdaş-asri-modern bir bakış açısıyla yapılacağından gerçeği ne kadar doğru ifade ettiği tartışmalı bir hale gelecektir. Belki burada Fuat Köprülü’nün, “münekkid doğrudan doğruya kendisinin o eserden aldığı‘duygulanma payı’nı şahsi zevk ve kanaatine göre izah eder." ifadesini hatırlamak gerekir.

Diğer taraftan yapılacak eleştiri bir kıstasa, bir teoriye veya anlayışa göre yapılmak durumundadır. Diğer türlü bir eleştiri, serbest atışlardan öteye geçemez. Çünkü neyi neyle ne kadar doğru ölçüldüğünün bilinmesini ihtiyaç vardır. Bu da bilimsel bir yaklaşımı zorunlu kılar ve edebi metin karşısında eleştirmenin-tahlilcinin hata payını en aza indirir. 

Edebi esere yaklaşımda dış dünyayı, sanatçıyı, eseri ve okuru esas alan yaklaşımlar temeldir. Dış dünya denince tabiat, evren, çevre, sosyal hayat anlaşılmalıdır. Sanatçı odaklı yaklaşımlarda şair, yazar, eleştirmen, şarih dikkate alınır. Eser odaklı yaklaşımda edebi metnin şiir, roman, hikaye, tiyatro gibi ait olduğu türle ilgili değerlendirmeler yer alır. Okur merkezli edebiyat eleştirisinde hitap edilen kişi/muhatap, seyirci, dinleyici, alıcıya dikkatler odaklanır.

Dış dünyayı (evren) esas alan edebiyat eleştirileri yansıtma teorisine dayanır. Bu anlayışa göre edebi metin veya sanatsal ürün hakikatin/gerçeğin bir yansımasıdır. Tarihi eleştiri, sosyoljik eleştiri, Marksist eleştiri yansıtma kuramı içinde yer alır.

Sanatçıyı esas alan edebiyat eleştirisi anlatımcılık teorisiyle ilgilidir. Anlatımcılık teorisi içinde yer alan edebiyat eleştirileri şunlardır: psikanalitik eleştiri, biyografik eleştiri, arketip (vemit) eleştiri. Bu edebiyat eleştirileri temelde sanatçını eser üzerindeki tesirini araştırır. Sanat ürününde sanatçıyı aramaktır denilebilir.

Eseri esas alan edebiyat eleştirisi daha çok dil teorileri üzerinden okunur. Yeni eleştiri, Rus biçimciliği, yapısalcı eleştiri ve vestilistik eleştiri bu gruba girer ve eseri esas alıp eserin dile getirdiğine odaklanır. Eser dışındaki unsurları dışarıda tutmayı önemser bu gruptaki edebiyat eleştirileri.

Okur odaklı edebiyat eleştirilerinde alımlama teorileri ön plandadır. Metni anlamlandırma ve yorumlamada okurun merkeze konduğu bu edebiyat eleştirilerinde fenomenoloji-bilinç eleştirisi, alımlama estetiği, okur tepkisi eleştirisi, feminist eleştiri, konuşma aktı eleştirisi yer alır.

Muhtemelen Daha Önce Duymadığınız Kelimeler Listesi

uzakgörür 

teleskop

ıra

seciye, karakter, huy, hulk

ıpıl ıpıl

parlak parlak

istib'at

olmasına ihtimal vermeme, uzak görme, imkan vermeme, uzak sayma, uzaksama, ıraksama; yakıştıramama

patron çıkarmak

Dikilecek herhangi bir giysinin modelinden/kalıbından/patronundan bir kağıda kopyasını çıkartmak.

tanzifat amelesi

Temizlik işçisi, görevlisi

sentagma

Birimi/bütünü oluşturan ögelerin bir araya gelmesi; dizim.

 

ısıdenetir

Termostat demektir. Bir ortamdaki havanın aynı kalmasını sağlayan cihazdır.

isilik-ısırgın

Aşırı sıcaktan vücutta oluşan kabarcıklar, kabartılar. 

iştika etmek, iştika, müşteki

İştika mezidünfih mastar, müşteki ise bu veznin ism-i failidir. İştika etmek, şikayet etmek demektir. Müşteki ise şikayet eden demektir. 

bürd-bar, bürd-bâr, bürdbar, bürdbâr; Bürdbâr Bürdbârî

Kelime insanlarla ilgili sıfatlarda sabırlı, tahammüllü, hoşgörülü, yumuşak, hilm sahibi gibi anlamlarda kullanılır. Allah'ın sıfatı olarak da kullanılır. 

şehbender

Konsolos, elçi, büyükelçi, sefir.

şütür

Deve

nükat

Noktalar. Nokta kelimesinin Arapça çoğulu. Fual veznindedir.

bes

yeter, kafi, tamam

kirm-i tut, kirm-i dut

dut böceği, ipek böceği

rubbema

bazen, bazı kere, ara sıra, nadiren.

şelelenk, şellenk, şeleleng, şelleng

Kadın mizaçlı erkek, kadın tavırlı erkek

koket

Güzel ve hoş görünmek için çabalayan kadın, ileri yaşına rağmen genç ve güzel kalmak için uğraşan kadın

nahuda

nav-gemi, huda-sahip anlamındaki Farsça iki kelimeden oluşmuştur. Kaptan, gemi kaptanı anlamında kullanılır.

rig

kum 

lahye / lihye

sakal

hilye

yüz, surat, çehre

şabb, şebab

bıyığı çıkmamış delikanlı, yiğit, çocukluktan gençliğe geçen

yestehlemek

dışkılamak, tuvaletini yapmak, büyük abdestini bozmak; kaldırıp atmak

sekbân, segbân, seğbân, seymen, seyman

köpek bakıcısı, köpekçi, köpeklerle ilgilenen kimse

Kapıkulu ocağında bir sınıf, asker bölüğü

lenger, lengerlemek

Çapa, gemi demiri; demirlemek

layiha

tasarı, düşünülen bir şeyi yazıya geçirme, planlama

kaffaten, kaffe

Kaffe; çoğu, bütünü demektir. Kaffeten ise büyük çoğunluğu, geneli, neredeyse tamamı, hepsi birden anlamında kullanılır. 

ertek

masal, hikaye, anlatı

nedir, ne demektir, ne anlama gelir, anlamı nedir, manası nedir, ne manaya gelir, eş ve zıt anlamlısı nedir

Ünlü-Hece Düşmesi Olan Kelimelerin Listesi

Ünlü veya Hece Düşmesi Olan Kelimeler Listesi ve Hece veya Ünlü Düşmesi Olan Kelimelerin Cümle İçinde Örnek Kullanımları:

Kısaca ünlü veya hece düşmesi nedir?

Önce kısaca ünlüleri bilmek gerekir. Türkçede 29 harf-ses vardır. Bu, seslerin bazılarına ünlü-sesli, bazılarına ünsüz-sessiz denir. 21 bir harf sessizdir. 8 harf ise sesli-ünlüdür. Ünlüler çeşitli şekillerde gruplandırılır. Ünlülerin özellikleriyle ilgili şöyle bir tablo verilebilir. Ünlü düşmesi konusu, tabloda kırmızı ile belirtilen ı, i, u, ü dar ünlüleriyle ilgilidir.

	Düz		Yuvarlak
	Geniş	Dar	Geniş	Dar
Kalın	a	ı	o	u
İnce	e	i	ö	ü

1. Ünlü ile başlayan ek aldığında kelimelerde ünlü düşmesi olabilir.

Ünlü düşmesi veya hece düşmesi, kelimenin kökünde bulunan bir ünlünün ünlü ile başlayan bir ek aldığında kelimenin ikinci hecesinde yer alan ünlünün düşmesi, kullanılmamasıdır. Bu aynı zamanda bir kelimeyi ekiyle beraber bir hece azaltır. Bir örnekle konuyu anlatalım:

Kelime gönül olsun. Bu kelimeye -ü eki getirelim. Artık bu kök ve eki beraber okuduğumuzda gönülü değil gönlü şeklinde okuruz ve yazarız. 

Gö-nü-lü üç heceden oluşurken ikinci hecedeki ünlü düştüğü için bu kelimeyi artık gön-lü şeklinde okur ve yazarız. Bu da üç heceli bir kelimenin iki heceli olmasına sebep olur. Bu haliyle hem ünlü düşmüş olur hem de hece sayısı azalmış olur. 

Ünlü ile başlayan ek aldığında ünlü düşmesi olan kelimeler başka örnekler: 

Ağızımız-ağzımız, 

burunum-burnum, 

alının-alnın gibi.

Bu birinci örnek dışındaki kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir. Mesela birleşik kelimelerde birleşim sırasında ünlüler düşebilir, yardımcı fiillerle kurulan birleşik fiillerde ünlü düşmesi olabilir veya bazı kelimeler türetilirken ünlüler düşebilir.

2. Ünlü ile bitip ünlü başlayan iki kelimenin birleşmesinde ünlü düşmesi olabilir.

Ünlü ile biten bir kelime, ünlü ile başlayan bir ek aldığında ilk kelimenin son ünlüsü düşer. Buna aynı zamanda aşınma adı verilir. Ünlü düşmesi-hece düşmesi olan bazı birleşik kelimelere örnekler:

ne asıl

nasıl

Ancak ünlü ile bitmeyen kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir: 

kayın ana

kaynana

Aynı şekilde ne için-niçin, kahve altı-kahvaltı, öyle ise-öyleyse kelimelerinde hece düşmesi-ünlü düşmesi ve aşınma vardır.

3. Birleşik eylemlerde yardımcı fiil ünlü düşmesine sebep olabilir.

Birleşik fiiller oluşturulurken etmek, eylemek, olmak, kılmak gibi yardımcı fiiller, ünlü düşmesine sebep olabilir. Birleşik fiillerde (isim+yardımcı fiil), birleşik fiilin isim bölümünde ünlü düşebilir:

isim+yardımcı fiil

kayıp olmuştu

kaybolmuştu

hapis etmek

hapsetmek

4. Bazı ekler ünlü düşmesine sebep olabilir.

Dört şekilde ünlü düşmesi olabilir. Son olarak kelime türetirken bazı ünlülerin düşüşü mümkündür. -l, -la, -er, ar ekleri alan kelimelerde ünlü düşmesi görülebilir:

kavur-ul-du-k

kavrulduk

devir-il-di

devrildi

sarı-ar-mış

sararmış

Hece düşmesi-ünlü düşmesinin istisnası ikilemelerde olur. İkilemelerde ünlü düşmesi olmaz:

Sokağın köşesinde burun buruna geldik. 

Görüldüğü gibi burada kırmızı harfle belirtilen u harfi düşmeye uğramamıştır. Bir başka örnek için şu ikilemeyi inceleyelim:

Bu nesilden nesile taşınan bir bayrak adeta.

Bir başka önemli nokta da, dışarı, içeri, ileri, geri, yukarı, aşağı, ora, bura, şura kelimelerine ek geldiğinde ünlü düşmesi yapılmaz:

içeri-içeriden-doğru    içerden: yanlıştır

ileri-ileriden-doğru      ilerden: yanlıştır

ora-orada-doğru        ordan: yanlıştır

bura-burada-doğru    burda: yanlıştır

şura-şuradan-doğru  şurdan: yanlıştır

Bu çalışmada, Türkçede ünlü düşmesine uğrayan bütün kelimelerin listesini çıkarmaya çalıştık. İlk bölümde ünlü düşmesine veya hece düşmesine uğrayan kelimelerin cümle içinde kullanımlarından örnekler verilmiştir. Ünlü düşmesine uğrayan cümlelere örnekler:

isim-ismi

İsmi lazım değil, geçenlerde bir arkadaş ilginç bir şey söyledi ve kalbimi kırdı.

“Kısa bir süre sonra sen de o da öleceksiniz, bundan daha kısa bir süre sonraysa isminiz bile kalmayacak ardınızda.” (Marcus Aurelius-Kendime Düşünceler, Marcus Aurelius)

cisim-cismi

İsmi var cismi yok insanlar lazım bu iş için bize.

Cismi büyük,

Fikri küçük,

Çıktı bir adam karşıma.

Dedi: “Ey şâir bana baksana!

Ben kadere inanmıyorum,

Ne anlatsan boşuna.”

Dedim: “O da senin kaderin anlasana.”

(Şair’ül İslam Yunus Kokan-Elmas Dizeler Altın Sözler)

burun-burnu

Ne o öyle, burnu bir karış havada; sevmem ben öyle insanları.

omuz-omzu

Elfida, bir belalı başımsın
Elfida, beni fark etme sakın
Omzumda iz bırakma, yüküm dünyaya yakın
Elfida, hep aklımda kalacaksın (Haluk Levent-Elfida)

beyin-beyni

Etrafımda bana yakın birilerini arıyorum. Bütün bu beynimde geçenleri teker teker, uzun uzun anlatacak birini. (Sabahattin Ali)

alın-alnı

Allah alnındakini gönlüne gönlündekini alnına yazsın.

 

gönül-gönlü

Ey gönül! Sen sen ol, kimsenin gönlünü yıkma. Dikenin ucuna çık da edep çizgisinden çıkma. (Mevlana)

devir-devri

"Devir, ciğeri beş para etmez adamların devri.'' (Ahmet Ümit-Kavim)

sabır-sabrı

Deme şu niçin şöyle
Yerincedir ol öyle
Bak sonuna sabr eyle
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler…

(Erzurumlu İbrahim Hakkı)

kabir-kabri

Kendine kabir değil, kendini kabre hazırla. (Hz.Ebubekir)

 koyun-koynu

Oğlum iyi diye övünme, koynuna el kızı girmeden.

 Oğul-oğlu

Bir şeyiniz olayım sizin,

Hani nasıl isterseniz;

Oğlunuz, kiracınız, sevgiliniz.

Dünyanın bir ucuna, birlikte gider miyiz? (Cemal Süreya ~ Lavanta)

bağır-bağrı

"Sana karşı bağrı yanan ve daima Sana sığınan kulların arasına beni de kat. Rabbim! Tevbemi kabul et, günahlarımı affeyle."

cebir-cebri

Cebren ve hile ile aziz yatanın bütün kaleleri zaptedilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. (Atatürk)

şekil-şekli

Melahat, şeklen bir kadından çok uçurtmaya benziyordu.

(Hüseyin Rahmi Gürpınar-Mürebbiye - Şeytan İşi, Hüseyin Rahmi Gürpınar)

nazım-nazmı/nesir-nesre

Mensur şiir, nazmın nesre yaklaştırıldığı şiirdir. Yani şiirin  düzyazı biçimine yakın yazılmasıdır. Bu şiirin ilk örneklerini veren sanatçı, Halit Ziya Uşaklıgil'dir.

Bu bölümde, hangi kelimede ünlü düşmesi olur hangi kelimede ünlü düşmesi olmaz veya bu kelimede ünlü düşmesi var mı yok mu sorularına cevap olması için ünlü düşmesi-hece düşmesi olan diğer kelimelerin bir listesi yer alacaktır:

kıvrım-kıvrımı

sıyır-sıyrıldı

sızı-sızladı

koku-koklamış

ileri-ilerlemek

keyif-keyfim

kayıt-kaydolup

kayıp olmak-kaybolmuş

emir etmek-Emreden yorulmazmış.

devir-devrimizde

devirilmek-devrildi

asır-asrın

geniz-genzimiz

ağız-ağzı

kahır-kahroldum

kesir-kesri

seyir-seyrine

kutup-kutbu

hazım-hazmı

karın-karnım

göğüs-göğsünden

şehir-şehrimiz

nehir-nehrin öte yüzü

fikir-fikrimin ince gülü

zülüf-zülfün tara

ufuk-ufka bakınca

yalın-yalnızlık

yanılmak-yanlışlıkla

meyil-meylediş

Destan Nazım Şekli: Uyuz Destanı Sefil Ali

Halk Edebiyatı Nazım Şekilleri başlığı altında yer alan Destan; Koşma, Semai, Varsağı gibi hece ölçüsüyle yazılan bir şiir türüdür. Koşma kafiye şemasıyla, dörtlük nazım birimi ve 11’li hece ölçüsüyle yazılan uzun şiirlerdir. Şairi belli olduğu için anonim değil aşık tarzı halk şiiri örnekleri arasında yer alan destan türü şiirleri koşma, semai ve varsağıdan ayıran özelliği, şiirin içinde hikaye olmasıdır. Bu yönüyle divan şiirinin mesnevisine benzer. Mesnevi, şiirle hikaye anlatması yönüyle destana benzese de, mesnevinin destan farkı, aruz ölçüsü ve beyitlerle yazılmasıdır.

Aşağıda halk şairi Sefil Ali tarafından yazılan bir destan vardır. Destan şair, uyuz hastalığını ve bu süreçte yaşadıklarını hikaye eder. Cidden hoş bir üslupla yazılan Uyuz Destanı, Harb-i Umumi (1. Dünya Savaşı) yıllarında Türkiye’yi baştan başa saran uyuz illetinden bahseder. Uyuz hastalığına Sefil Ali de yakalanmıştır destan şeklinde bir taşlama kaleme almıştır. Sefil Ali’nin mizahta ve hicivde ne kadar usta olduğunu göstermesi açısından da önemli olan Uyuz Destanı’nın tam metni:

Uyuz Destanı

Ey ağalar ben tutuldum uyuza,

Günden güne akça bağlarım fayize,

İlacını bulamadım ne ise,

Canım yandı pis uyuzun elinden!

Ey ağalar uyuz oldum kaşındım

Çaresini bulamadım düşündüm

Geceleri çok kapıya taşındım

Kurtulamadım pis uyuzun elinden!

Çıra yaktım uyuzlara bakındım

Çoluktan çocuktan kendim sakındım

Hep tepemden çayın suyun dökündüm

Kurtulamadım pis uyuzun elinden!

Gün aşınca uyuz ister tımarı

Kaşındıkça arsız uyuz şımarı

Kendimde olmasa çalsam şamarı

Canım yandı pis uyuzun elinden!

Kaşınsan kaşınsan tımara kanmaz

Yürütür sözünü, sözünden dönmez

Her yerde bitiyor, uyuz utanmaz

Perişanım pis uyuzun elinden!

Akşam olur em (merhem, ilaç) çanağı dizilir

Kaşını kaşını ömrüm üzülür

Bir gün değil, beş gün değil bezilir

İy(i)ce bezdim pis uyuzun elinden!

Akşam oldu ehl-ıyalcık (çoluk çocuk, ev ahalisi) yağlandık

Birbirimiz çoluk çocuk lağlandık (Latife etmek, eğlenmek)

Tamam üç ay uyuz ile eğlendik

Kurtulamadık pis uyuzun elinden!

Eme (ilaç) verdik elde olan parayı

Uyuz ile bulamadık arayı

Yıkıldı gönlümün köşkü, sarayı

Canım yandı pis uyuzun elinden!

Hükmetti elime verdi tabağı

Genç yaşımda belim büktü bayağı

Hep çalındık evde tükettik yağı

Kurtulamadık pis uyuzun elinden!

Çoluk çocuk ocak başı bekleşti

Yağlandıkça murdar uyuz kökleşti

Bilemedik bize nerden ekleşti

Canım yandı pis uyuzun elinden!

Topal etti, göndermedi işime

Uyuz ol da yiğit isen kaşıma

Murdar uyuz ne getirdi başıma

Kurtulamadım pis uyuzun elinden!

Yatağımda yatırmadı ırahat

İşledi çıbanlar, oldu cerahat

Murdar uyuz bizi buldu nihayet

Canım yandı pis uyuzun elinden!

Bilemedim çok kaşıdım, azdırdım

At üstünde nice yerler gezdirdim

Her hafta merhemini düzdürdüm

Kurtulamadım pis uyuzun elinden!

Lanet olsun pis uyuzun yüzüne

Yırtmalı derini, uysan sözüne

Dünya malı hiç gelmiyor gözüne

Canım yandı pis uyuzun elinden!

Bir zamanda perhiz ettim, yemedim

Hiç kimseye: Ben uyuzum, demedim

Hep çalındım, hiç de ilaç komadım

Kurtulamadım pis uyuzun elinden!

Karılar da yatağına koymadı

Çoluk çocuk hatırımız saymadı

Murdar uyuz bizde hürmet koymadı

Canım yandı pis uyuzun elinden!

Her gün geceleyin çatmalı ocak

Keskinli kızı sert, bize döğecek (İlk karısı)

Küçük avrat bizi evden koğacak (İkinci karısı)

Canım yandı pis uyuzun elinden!

Adı uyuz, bir büyücek dert imiş

Yedi vücudumu bir aç kurt imiş

Sıçanotu her ilaçtan mert imiş

Hep kurtardı pis uyuzun elinden!

Bilmem kıştan oldu, bilmem soğuktan

Başa ne gelirse bilmeli Hak’tan

Murdar uyuz bizi buldu hiç yoktan

Canım yandı pis uyuzun elinden!

Sorarsanız zemheride tutuldum

Yaz, bahar ayında sele atıldım

Ayran çıktı, yavaş yavaş kurtuldum

Canım yandı pis uyuzun elinden!

Murdar uyuz kemiklerden girişir,

Yürekte yankısı, sinede tutuşur,

Sefil Ali üç ay çekti, yetişir!

Canım yandı pis uyuzun elinden!   

Şair Sefil Ali

Kısaca:

Halk Edebiyatı Nazım Şekilleri

Aşık Tarzı: Koşma, Semai, Varsağı, Destan

Tekke-Tasavvuf Tarzı: İlahi, Nutuk, Şathiye, Devriye

Anonim: Türkü, Mani

Halk Edebiyatı Nazım Türleri

Taşlama: Yergi şiirleri

Ağıt: Ölümü anlatan şiirler

Koçaklama: Savaşı, kahramanlığı anlatan şiirler

Güzelleme: Aşkı ve dilberleri anlatan şiirler

Halk Edebiyatı Ölçüsü

Hece

Halk Edebiyatı Ölçü Birimi

Dörtlük

Kaynak: https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/bitstream/handle/11543/1116/197307680.pdf?sequence=1&isAllowed=y