Daha küçük parçaya ayrılamayan anlamlı en küçük birime kök
denir: kaşıkçı, beklenti, alnını, söyledi, ünlem, akıllı, balıklar, Fatih
Harbiye (Peyami Safa), Garip (Orhan Veli)
Köke yapım eki getirilirse gövde denir. Gövde, türemiş
sözcüktür. Kuz-ey, gün-ey, uz-ay, güzey, sözel gövde halindedir.
Kök-gövde kavramı
Dünyanın… : Kök halindedir.
Sevgisizliği- kadgusuzluğu-öldürüyor: Gövdeden
türemiş.
Son+uç: Birleşik bir kelimedir.
Varlık, nitelik, vasıf, özellik,
duyguyu anlatan köklere isim kök denir. İsim kökleri şu şekilde
karşımıza çıkabilir: varlık (kağıt), nitelik (iyi), duygu (vah, tüh), ilgi/zamir
(biz, sen), yansıma (çıt, pat). Cümle içinde isim, zamir, sıfat, zarf, edat,
bağlaç, ünlem olarak kullanılır: sevdâ, başak, yaşıyor, fısıltı, tıklattı
İş, oluş, hareket, eylem, durum bildiren kelimeler fiil
köklü kelimelerdir: kopmuştu, anlattık, alsa, sermeli, yat/yat
İstanbul’u Dinliyorum (Orhan Veli)
Aynı kelimemin hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılması
durumuna ortak kök denir. Kök, ortaktır ancak kullanıldığı yere göre
isim veya fiil kökü olur. Aralarında anlam ilişkisi, ortaklığı vardır: Evin
boyadık ama mağazadaki boyaya benzemiyor. [barış, kuru, şiş, savaş, eski,
güven, yarış, boya, göç, damla, güreş, damla, dövüş, barış, güreş, boya, göç,
eski, ekşi, güven, kuru, yasa, yarış, tat, toz, yama, dik, sıva]
Yazılışları
aynı olmakla birlikte anlamları arasında ilgi bulunmayan köklere sesteş kök
denir. İki kelime arasında anlam ortaklığı değil farklılığı söz konusudur.
Kovaya taş düşünce su taştı. [diz, yüz, bin, dal, geç, kara, kır, sal, kız,
dil, kuşak, ocak, yaz, yat, yol, kaz, el, at, al, boz, acı, aç, bit, çağla,
kar, iç, in, it, kan, kaç, kazan, kıl, kına, saç, taş, uç, var, yağ, yar, er,
yay, yıl, ada, ak, çağ, çek]
Kelimede
yapı; basit, türemiş ve birleşik olmak üzere üç başlıkta incelenir.
Basit Sözcükler:
Kök
halindedir ve tek kelimeden oluşur: renk olur ama birçok olmaz. Yapım eki
alamayan ancak çekim eki alabilen kelimelere denir: kitabı olur ama kitaplık
olmaz. Başka dillerden giren kelimeler, orijinal dilde yapım eki alsa da basit
kabul edilir: politika, çarşamba [çehar+şenbe], perşembe [penç+şenbe], nadan,
biçare, edebiyat
Türemiş Sözcükler
Yapım eki alan kelimelere denir. Kelime,
çekim eki de almış olabilir. Köke ek getirildiği ve türediği için gövde
halindedir: kim+lik+siz olur ancak kelebeklerin, çiçekmiş olmaz.
Birleşik Sözcükler
En az iki kelimenin beraber kullanılması durumunda ortaya çıkar.
Bal+kabak, çek+yat, Cuma+ertesi
Basit isimler: Ceylan,
keçinin, politikanın
Türemiş isimler: çocuk+luk, uğultu, gürültü, patırtı, yorgun, kaçık, çözüm,
meslektaş, Türkçe, horultu, fısıltı, (Ömer’in Çocukluğu-Muallim Naci)
Birleşik isimler farklı şekillerde
oluşturulabilir:
İsim+İsim/ İsim tamlaması: aslanağzı, danaburnu, gözbebeği,
hanımeli, ateşböceği, yerelması,
rüzgargülü, arıkuşu, serçeparmak,
camgöbeği, Atatürk, binbaşı,
Beşiktaş, soyadı
Sıfat+İsim/Sıfat tamlaması: acıgöl, boşboğaz, ortakulak,
ilkokul, kabakulak, Eskişehir,
sivrisinek, açıkgöz, yenikapı,
uludağ, bozkır
İsim+Fiil: mirasyedi, yurtsever,
imambayıldı, ateşkes, tanksavar,
kuşkonmaz, külbastı, hünkarbeğendi, gecekondu,
ısıölçer
Fiil+Fiil: kaptıkaçtı, dedikodu,
çekyat, gelgit, biçerdöver,
uyurgezer, çakaralmaz
Fiil+İsim: atardamar, toplardamar,
albeni
İsim+Fiilimsi:
Ağaçkakan, Oyunbozan, Çöpçatan,
Dalgakıran
Yansıma+Yansıma: Çırçır, fısfıs, çıtçıt
Birleşik isimler oluşurken ses değişiklikleri meydana
gelebilir:
Cuma-ertesi: Cumartesi Kayın-ana:
Kaynana
Kahve altı: Kahvaltı Sütlü
aş: Sütlaç
Ne asıl: Nasıl Ne
için: Niçin
Birleşik isimler oluşurken sözcükler gerçek anlamını
yitirebilir.
Aslanağzı (Mecaz+Mecaz) Mirasyedi
(Gerçek+Mecaz) Uyurgezer
(Gerçek+Gerçek)
Sorular?
Sivrisinek:
Fildişi:
Keçiboynuzu:
Kuşburnu:
Sivrisinek: sıfat+isim - sıfat tamlaması
Fildişi: isim+isim - belirtisiz isim tamlaması
Keçiboynuzu: isim+isim - belirtisiz isim tamlaması
Kuşburnu: isim+isim - belirtisiz isim tamlaması
Basit Sıfat:
Yapım eki ve çekim eki almazlar:
mor göz, iki adam.
[Kırk Yıl-Halit Ziya Uşaklıgil, Acı
Tütün-Necati Cumalı]
Ancak çekim eki alan basit sıfatlar da
vardır:
güzel karpuz/güzelim karpuz.
Çekim eki alan sıfat, adlaşır:
Genç insanların endişeleri daha çok. Gençlerin
endişeleri daha çok.
Çirkin kedimi çok seviyorum. Çirkinimi
çok seviyorum
Türemiş Sıfat:
Yapım eki almıştır. Tek sözcükten oluşur. İsim veya fiil kökünden
türeyebilir:
sıvalı duvar, geçen yıl, evcil hayvan, inatçı keçi,
gergin ortam, ürkek tay, bozuk süt,
üçüncü araç, beşer kalem, üçlük atış
[Susuz Yaz-Necati Cumalı, Kırık
Hayatlar-Halit Ziya Uşaklıgil]
Kaynaşmış
Birleşik Sıfatlar:
En az iki sözcüğün, tür ve anlam kaybına uğrayarak kaynaşmasından
oluşur: Cingöz Recai-Esrarlı Köşk/Arsen Lüpen İstanbul’da (Peyami Safa), açıkgöz çocuk, oyunbozan insan, çöpçatan kadın, vurdumduymaz veli, birçok hikâye
[Hoşgör Köftecisi-Orhan Veli]
Kurallı
Birleşik Sıfatlar:
Bu tür sıfatlarda, birleşik sözcüklere istisna olarak, sözcüklerin ayrı yazıldığı görülür.
a.
Sıfat
tamlamasının sıfat ve ismi yer değiştirir. İsim ek alır ve yeni yapı, başka bir ismi niteler.
Sarı saç- saçı sarı kız; açık kapı-
kapısı açık ev; kırık kol- kolu kırık makine
b.
Sıfat
tamlamasına ek getirilir (-lı, -sız, -lık) ve yeni yapı başka bir ismi niteler.
üç gün- üç günlük dünya; beş para- beş
parasız adam; kırk yıl- kırk yıllık dost
Yapım eki almamış ve tek sözcükten oluşan fiillerdir: vur-, kork-,
bak-.
Çekim eklerini alabilir: Çarpacaktı, korksa, bakalım
Yapım eki almış ve tek sözcükten oluşan fiillerdir. Çekim eki de
alabilirler:
sev-il-,
düş-ür-, kork-ut-, su-la-,
yaş-a-, temiz-le-
Türemiş fiiller, isimden ya da fiilden türeyebilir.
Temizlemişsin > İsimden türemiş
“türemiş fiil”
Kaçırdınız > Fiilden türemiş “türemiş
fiil”
Birden fazla sözcükten oluşan fiillerdir.
Bu tür fiiller, üç grup altında incelenir:
a. Yardımcı Fiil ile Kurulan Birleşik
Fiiller:
Kendi anlamının dışında kullanılan
“etmek, eylemek, olmak,
kılmak, buyurmak” gibi fiiller ve
ad ya da ad soylu sözcüğün bir arada kullanılması ile oluşan birleşik
fiillerdir.
Formülü: isim+ “etmek, eylemek,
olmak, kılmak, buyurmak”
İşi çabuk bitirmek için yardım etti.
Yeni ayakkabım, ayağımı rahatsız etti.
Benimle sürekli alay ediyorlar.
Mevla sana yardım eyleye.
Bizi mutlu kıldınız.
Bana sürekli emir buyurma.
Terli terli soğuk suyu içince hasta oldu.
Birdenbire yok oldu.
Beni Bu Havalar Mahvetti (Orhan Veli)
Yazım notu: Birleşik fiiller oluşurken
ses düşmesi veya ses türemesi yaşanıyorsa,
birleşik fiili oluşturan kelimeler bitişik yazılır.
Ses türemesi olmuş:
hisset-ecek, hallol-muş,
zannet-tin, reddet-tik
Ses düşmesi olmuş:
sabret-se, kahrol-yor,
devret-sin, kaybol-mayın
Yardımcı eylem olarak kullanılan kelimeler, kimi zaman kendi anlamında kullanılıp yardımcı eylem olma özelliği göstermeyebilir:
Bu araba,
o kadar etmez. “Etmez” tek başına basit bir eylemdir ve
“kadar etmez” yapısının bir anlamı yoktur.
Tamam,
şimdi oldu. “Oldu” tek başına basit bir eylemdir.
b. Kurallı (Özel) Birleşik Fiiller:
Bu tür fiiller, herhangi bir fiil ile özel bir fiilin bir
arada kullanılması ile oluşur. Sözcükler her zaman bitişik yazılır.
Yeterlik Fiilleri: “Bir işi yapmaya gücü yetmek ya da gücü yetmemek” anlamı katan
fiillerdir.
Fiil+ -ebil-mek Fiil+ -abil-mek > Olumlu Halleri
Fiil+ -eme-mek Fiil+ ama-mak > Olumsuz Halleri
Bu soruyu çözebilirim. (çözmeye gücüm
yeter)
Bu soruyu çözemem. (çözmeye gücüm yetmez)
İşim olmazsa gelebilirim.
İşim olursa gelemem.
Vazgeçemediğim (Orhan Veli)
Yeterlik fiilinin olumsuz halinde “-bil” özel eyleminin düştüğüne
dikkat etmeliyiz. Olumsuzunda tek fiil var gibi görünse de kelime birleşik
fiildir.
Bu kitabı bir haftada bitiremem. (yeterlik
fiili-birleşik fiil)
Dikkatli bakmazsan göremezsin. (yeterlik
fiili-birleşik fiil)
Dikkatli bakmazsan görmezsin. (türemiş
fiil)
Dikkatli bakarsan görürsün. (basit fiil)
Bazı durumlarda olasılık anlamı
katabilir: Gelmeyebilirim.
Tezlik Fiilleri: “Çabuk”, “beklenmedik bir
anda” anlamı katan fiillerdir.
Fiil+ -iver-mek >Olumlu Hali
Fiil+ -me-y-iver-mek >Olumsuz Hali
Getirirken elimden düşüverdi.
Birkaç satır yazıver.
O günden sonra gelmeyiverdi.
Sürerlik Fiilleri: “Eylemin devam ettiği” anlamını katan fiillerdir.
Fiil+ -akal-mak Fiil+ -edur-mak Fiil+
-egel-mek
Sedirin üzerinde uyuyakalmışım.
Arkasından bakakaldı.
Ben yetişirim, sen gidedur.
O bekleyedursun, biz yolu yarıladık.
Yıllardır süregelir, bu olay.
Çıkageldi. (Burada “ansızın” anlamı
katmış.)
Sürerlik fiilinin olumsuz biçimi kullanılmaz.
Yaklaşma Fiilleri: “Eylemin gerçekleşmesine az kalma” anlamı katan fiillerdir. Eylem
gerçekleşmemiştir.
Fiil+ -eyaz-mak
Su nefes boruma kaçınca öleyazdım.
Aşağı inerken öleyazdım.
Yaklaşma fiilinin olumsuz biçimi kullanılmaz.
c.
Anlamca
Kaynaşmış Birleşik Fiiller:
Birden fazla
sözcüğün, genelde kendi anlamının
dışında kullanılarak oluşturdukları birleşik fiillerdir. Bu tür fiillerin çoğu deyimdir.
Her anlamca kaynaşmış birleşik fiil,
deyim olmayabilir. Bitişik yazılmayabilirler. Diğer iki gruba girmeyen
birleşik filler bu gruba dahil edebilirsiniz.
öngör-, varsay-, hoş gör-, meydana gel-,
karar ver-
Bunu yapma içim elvermiyor.
Size gelmekten vazgeçtim.
Sizleri göresim geldi.
İlk görüşte ona kanım kaynadı.
Dışarıdan gelen sese kulak kabarttı.
Çok çalışmaktan hasta düştü.
Sen,
fazla ileri gittin.
Birleşik zamanla birleşik
fiil karıştırılmamalıdır:
uyuyormuşsun-birleşik zamanlı ama basit yapılı
uyutacaktın-birleşik zamanlı ama türemiş
uyu y ayaz mış tı m-birleşik zamanlı ve birleşik yapılı
İsim kök
veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler türeten
eklerdir. Ancak bu sözcükler sıfat, zarf
gibi görevlerde de kullanılabilir.
"İş-siz insanlara yardım-cı oluyordu."
"Sınıflara üç-er kişi alalım."
İsim kök veya gövdelerine gelerek
onlardan fiil türeten eklerdir.
"Hastamız nihayet düz-el-di."
"Arabanın çamurluğu eğri-l-di."
"Çocuğunu görünce gözleri yaş-ar-dı."
"Kulağına ne fıs-ıl-dadı?"
"Bugün çok gec-ik-tin"
"Sonbaharda yapraklar sarı-ar-ır."
Fiil kök
veya gövdelerine gelerek onlardan isim türeten eklerdir.
Bunlar da cümlede sıfat, zarf görevlerinde
kullanılabilir.
"Otobüs dur-ak-ları yenileniyor."
"Ders çalış-mak için istek
gerekir."
"Asırlardır bir yığ-ın dertle
uğraşıyoruz."
"Senin alın-gan olduğunu
unutmuşum."
"Dalgıçlar bat-an gemiyi
arıyor."
"Yaz-ı yaz-mak-ta
ustalaşmıştı."
"Bu dağlar arsında geç-it var mı?"
Fiil kök
veya gövdelerine gelerek onlardan yeni fiiller türeten
eklerdir.
"Masadan düşen vazo kır-ıl-dı."
"Kurşun sesiyle ortalık kar-ış-tı."
"Bakkaldan kendine gazete al-dır-t-tı."
"Bahçedeki çiçekleri kop-ar-mışlar."
"Savcı bütün dosyaları incele-t-ti."
İsimden isim yapan ekler
el: söz-el
siz: su—suz, para—sız, ev—siz
ci: göz—cü, sanat—çı, yol—cu, simit—çi
sı: çocuk—su, ipek—si
ce: Türk—çe, İngiliz—ce, Alman-ca
daş: karın-daş > kardeş, çağ-daş, arka-daş, yol-daş,
meslek-taş
inci: üç-üncü, beş-inci
lik: şeker-lik, kömür-lük, göz-lük, kulak-lık, dost-luk
li: köy—lü , para—lı , ağaç—lı, Ankara-lı, ev-li
da/de göz-de, söz-de
er: üç-er, beş-er
ki: yarın-ki, dün-kü
msi: ekşi-msi, acı-msı, meyve-msi
cil: ev-cil, et—çil, ben—cil, insan—cıl
şın/cın: sarı—şın, yal-çın (yalt=sert), hır-çın (hır=kavga)
sal: kum—sal
ıt: yaş—ıt
ceğiz: kız—cağız, çocuk—cağız
cik: tepe-cik, azı-cık, küçü—cük
ti: esin-ti, hırıl—tı, cıvıl—tı
z: yalın-z, iki-z
İsimden fiil yapan ekler
-la-,-le-: su-la, uğur-la, rahat-la, diş-le, iş-le, özet-le
-al-,-el-: çoğ-al, az-al, dar-al, kör-el, düz-el
-l-: doğru-l, sivri-l, eksi-l, ince-l
-a-, -e-: kan-a, yaş-a, boş-a, tür-e, ben(i)z-e
-ar-,-er-: yaş-ar, mor-ar, kara-ar, sar(ı)-ar, yeş(il)-er
-da-,-de-: fısıl-da, horul-da, gürül-de, hışıl-da, höpür-de -t-: yön-(e)t, göz-(e)t
-k-: gec-ik, bir-ik, göz-ük
-msa-,-mse-: az-(ı)msa, ben-(i)mse,küçü(k)-mse, öz-(ü)mse
-kır-,-kir-,-kur-,-kür-: fış—kır, hay—kır, çem-kir, tü-kür,
süm-kür
-lan-,-len-: yaş-lan, ev-len, ses-len
-laş-,-leş-: güzel-leş, iyi-leş, yoğun-laş, katı-laş, sıvı-laş
-sa-,-se-,-sı-,-si-,-su-,-sü-: su-sa, garip-se, önem-se,
yad-sı,
Fiilden isim yapan ekler
ce: düşün—ce, eğlen—ce
ecek: giy-ecek, yak-acak, aç—acak, iç-ecek
ak: yat—ak, kaç—ak, dur—ak
aç: kaldır—aç, say—aç, ayır—aç
ge: böl—ge, bil—ge, süpür—ge
gi: sev—gi, çal—gı, as—kı, sil-gi, iç-ki
giç: bil—giç, dal—gıç, başlan—gıç
gin/kin: yor—gun, bil—gin, bez—gin, bit—kin, bas-kın, yay-gın
i: yaz—ı, öl—ü, yap—ı, çat—ı, kok—u, doğ—u
ici: yap—ıcı, gör—ücü, al—ıcı, sat—ıcı
ik: kes—ik, aç—ık, göç—ük
im: say—ım, seç—im, öl—üm, ölç—üm
in: yığ—ın, ak—ın, tüt—ün, ek—in
inç: gül—ünç, sev—inç
geç: yüz—geç, utan—gaç
inti: kes—inti, çık—ıntı, dök—üntü
ir: gel—ir, ok—ur
er: gid-er, yaz-ar,
iş: otur—uş, yürü—y-üş
it: geç—it, yak—ıt, ölç—üt
kan: çalış—kan, üret-ken, unut—kan, kay—gan
ma: konuş-ma, dondur-ma
mek: ye-mek, çak-mak, git-mek, duy-mak
maç: bula-maç, yırt-maç
mbaç: dola-mbaç, sakla-mbaç
ti: belir—ti, kızar—tı
Fiilden fiil yapan ekler
dir: bil-dir, gül-dür, yap-tır, koş-tur
ele: kov-ala, silk-ele
er: gid-er, çık-ar
imse: duy-umsa, gül-ümse, an-ımsa
in: gez-in, gör-ün, sev-in, taşı-n r: kaç-ır, bat-ır, iç-ir, şaş-ır
ş: gör-üş, uç-uş, gül-üş
t: uza-t, sap-ıt, kork-ut, üşü-t
il: sev-il, kır-ıl, sat-ıl
İsimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirirler: elmalar,
çocuklar, öğrenciler.
-lar,
-ler ekleri cümlelere farklı anlamlar katabilir:
Akşamları
ders çalışırım. ("Her" anlamı katmıştır.)
Seksen yaşlarında bir yaşlı yaşar bu kasabada. ("Yaklaşık, tahmin"
anlamı katmıştır.)
Mustafalar bize gelecekler. ("Aile" anlamında "-gil"
ekinin yerine kullanılmıştır.)
Almanlar çalışkan insanları temsil eder. ("Millet, ulus"
anlamındadır.)
Bu millet
nice Fatihler, Kanuniler yetiştirecek. ("Benzerleri"
anlamındadır.)
Mustafa Bey döndüler mi? ("Saygı" anlamındadır.)
Yıllar yılı hasretle bekledi. ("İkileme" görevindedir.)
Ateşler içinde bir o yana bir bu yana kıvranıyordu. (Abartma anlamı katmıştır.)
Sizler ve bizler bunu başaracağız. (Çoğul şahıslı zamirlere
gelmiştir.)
Okuldaki Mustafalar bir tarafa ayrılsın. (İsimleri aynı olanları
belirtir.)
-lar,
-ler ekleri karıştırılmamalıdır:
Sınıftan
kitaplar alındı. (çokluk eki)
[Onlar] dün okula geldiler. (III. çoğul şahıs eki)
Mustafalar yarın bize gelecek. (yapım eki-kesme işaretiyle
ayrılmaz: ler-gil-siz-lu)
Yazım
Notu:
Özel
adlara getirilen yapım ekleri, çokluk eki ve bunlardan sonra gelen diğer ekler
kesmeyle ayrılmaz: Türklük, Türkleşmek, Türkçü, Türkçülük, Türkçe,
Müslümanlık, Hristiyanlık, Avrupalı, Avrupalılaşmak, Aydınlı, Konyalı, Bursalı,
Ahmetler, Mehmetler, Yakup Kadriler, Türklerin, Türklüğün, Türkleşmekte,
Türkçenin, Müslümanlıkta, Hollandalıdan, Hristiyanlıktan, Atatürkçülüğün vb.
Ses Bilgisi
Notu:
Türkçe'deki
-daş (-taş), -gil, -ken, -ki, -leyin, -(ı, i, u, ü)mtırak, -(ı, i, u, ü)yor
ekleri de bu kurala uymaz. Örneğin: gönüldaş, meslektaş; dayımgil, baklagiller;
çalışırken, durmazken; akşamki, yarınki; akşamleyin, sabahleyin; ekşimtırak,
yeşilimtırak; geliyor, gülüyor, içiyor, örüyor.
-ı,
-i, -u, -ü ekleri belirtme/yükleme durum ekleri (neyi?ne?/yalın hal):
kitab-ı,
şeker-i, hamur-u, sürü-y-ü
Belirtme
hal eki, cümlede belirtili nesne görevinde kullanılır.
Törende
köpeği gördünüz mü?
-e, -a
yönelme hal ekleri (kime/neye/nereye):
çamura,
lügate, ayı-y-a, iğne-y-e
-de,
-da, -ta, -te bulunma/kalma hal ekleri (kimde/neyde/nerede):
aşkta,
menemende, Avrupa’da
-den,
-dan, -tan, -ten ayrılma/çıkma hal ekleri (kimden/neyden/nereden):
felsefeden,
Akhisar’dan, sokaktan, beşikten
Bulunma
ve ayrılma hal ekleri, çekim eki olmasına rağmen bazen yapım eki olarak
kullanılır. Çekim eki sıfat yaparsa yapım
eki olur:
Sözde
Kızlar-Peyami Safa, candan dost, sıradan insan, gözde futbolcu, sudan sebep
Yönelme,
bulunma ve ayrılma hal/durum ekleri cümlede dolaylı tümleç/yer tamlayıcısı
görevinde kullanılır. Nereye/kime/neye; nerede/kimde/neyde,
nereden/kimden/neyden sorularının cevapları olur:
Yalova’dan
İstanbul’a arabanızın içinde gidebilirsiniz.
Yönelme,
bulunma ve ayrılma ekleri, kimi zaman cümlede zarf tümleci görevinde de
kullanılabilir:
Akşama
yağmur bekleniyor. (ne zaman?)
Haftaya
köyden misafir gelecek. (ne zaman?)
Kıştan
hazırlık yaptık. (ne zaman?)
Ağustosta
üşünür mü? (ne zaman?)
Bu
zamanda böyle düşünenler kaldı mı? (ne zaman?)
Osmanlılar
döneminde şairler kasideler de yazmışlardı. (ne zaman?)
İzmir’den
ayrıldığımızda beş yaşındaydım. (ne zaman?)
Sıkıntıdan
her tarafı sivilce doldu. (Zarf tümleci-niçin?)
Yönelme
durum eki kimi zaman “için” edatı görevinde kullanılabilir.
Masaya
bir örtü alacağım.
Ona
bir hediye aldım.
Yönelme
durum eki ile bağ-fiil (ulaç=zarf-fiil) ekini karıştırmamak gerekir. Hal ekleri
ismin üzerine gelir; ancak ulaç ekleri fiilin üzerine gelir.
Geze
geze geldik. ( bağ-fiil eki)
Deveye
"Boynun eğri" demişler, "Nerem doğru ki?" demiş. (yönelme
durum eki)
-den
ayrılma eki bazen belirtili isim tamlamalarındaki tamlayan eki “-ın, -in, -un,
-ün”ün yerini tutabilir:
Çocukların
biri- çocuklardan biri
-den
ayrılma hal ekini alan kelimelerle ikilemeler yapılabilir:
Derinden
derine sesler geliyor.
-den
ekini alan kelimelerle üstünlük anlamı taşıyan sıfat öbekleri oluşturulabilir:
Gülden
kırmızı yanak, pamuktan beyaz eller…
Eklendiği
isimlerin kime ait olduğunu ifade eder:
Kitabım, kitabın, kitabı, kitabımız, kitabınız, kitapları
|
Zamir/Ait olduğu kişi
|
İsim
|
İyelik/sahiplik/aitlik/tamlanan eki
|
|
Ben
|
kitap
|
-ım
|
|
Sen
|
kitap
|
-ın
|
|
O
|
kitap
|
-ı
|
|
Biz
|
kitap
|
-mız
|
|
Siz
|
kitap
|
-ınız
|
|
Onlar
|
kitap
|
-ları
|
İyelik
eklerininin olduğu kelimenin “benim,
onun, bizim, sizin,
onların” zamirleri getirilebilir:
(Senin) kitabın (Onun) kitabı
Bir
sözcükte iyelik eki ve hâl eki birlikte yer alırsa önce iyelik eki sonra da hal
eki gelir:
Okul-u-n-a öğrenci alınmış. ("u" sesi iyelik eki,
"a" sesi yönelme hal ekidir.)
Okul-u-n-u hemen bulmuş. (Birincisi iyelik eki, ikincisi hal
ekidir.)
Türkçe’de
üç çeşit (-i, -ı, -u, -ü) eki vardır:
Köyü
güzelmiş (iyelik eki) [Onun]
Köyü
gezdiler (hâl eki) [Neyi?]
Ört-ü,
diz-i (fiilden isim yapma eki)
Bazı
belirtisiz isim tamlamaları, iyelik eki olmadan kullanılır. Bu durum Türkçeye
aykırıdır:
Şiş
kebap (kebabı), Gönül Sokak (Sokağı), kestane kebap (kebabı), Çiçek Otel
(Oteli)...
“ın, in,
un, ün” biçimindedir.
Belirtili isim tamlaması kurar:
kapı-n-ın kol-u, müdür-ün oda-sı
Tamlayan
eki (-ın, -in, -un, -ün) "ben ve biz" kişi zamirlerine geldiğinde
"-im" şeklini alır. Burada yine isim tamlaması oluşturur: benim babam,
bizim ülkemiz
|
Tamlayan/ilgi eki
|
İsim
|
Tamlanan eki
|
|
Ben-im
|
kitap
|
-ım
|
|
Sen-in
|
kitap
|
-ın
|
|
O-n-un
|
kitap
|
-ı
|
|
Biz-im
|
kitap
|
-mız
|
|
Siz-in
|
kitap
|
-ınız
|
|
Onlar-ın
|
kitap
|
-ları
|
Tamlayan eki olan "im" eki, iyelik eki olan "-ım, -im, -um,
-üm" ekleriyle çoğu zaman karıştırılır. Bunu "tamlayan" ve
"tamlanan" unsurlarına bakarak anlayabiliriz.
Arkadaşın gözlüğü. (Tamlayan eki)
Gözlüğün kırılmış. ([Senin] gözlüğün-Tamlanan eki)
Tamlanan
ekinin düşmesi:
Arkadaşın
gözlük, kırıldı. Bizim okul, boyandı. Benim bahçe, yeşerdi. Onun telefon
kırıldı. Sizin kız, kaç puan aldı? Onların ev, uzakta mı?
Arkadaşın
gözlük-ü, kırıldı. Bizim okul-umuz, boyandı. Benim bahçem, yeşerdi. Onun
telefon-u kırıldı. Sizin kız-ınız, kaç puan aldı? Onların ev-leri uzakta mı?
Ek
halinde bulunan bir zamirdir. Türkçede ad görevli bir
sözcüğe "-ki" ekinin getirilmesiyle oluşturulur. Eklendiği
sözcüğe her zaman bitişik yazılır. Büyük ve küçük ünlü uyumuna uymayan ilgi
zamirinin sadece "-ki" şekli vardır. Belirtili isim tamlamalarında
"tamlanan" unsurunun yerini tutar:
Seninki (senin evin)
bizimki (bizim evimiz)
Sizinki (sizin eviniz)
"ki" ayrıca bağlaç ve yapım eki olarak da kullanılır. Bağlaç
olduğunda ayrı, yapım eki olduğunda bitişik yazılır:
Sınava çalışmalısın ki kazanasın. (bağlaç)
Duydum ki unutmuşsun
gözlerimin rengini. (bağlaç)
Akşamki maç
bir hayli ilginçti. (sıfat yapan / yapım eki olan ki)
Evdeki hesap
çarşıya uymaz. (sıfat yapan / yapım eki olan ki)
“-ca, -ce” biçimindedir.
“-ca,
-ce” eki cümleye farklı anlamlar katabilir:
Sence bu yapılanlar doğru mu? (görelik)
Çocukça davranışlar sergiliyordu. (gibi, benzerlik)
Boyca sizden uzundur. (bakımından, yönüyle)
Ailece bu kararı savunuyoruz. (birliktelik)
Binlerce kişi toplantıya katılmıştı. (abartma)
Yıllarca emekli olmayı bekledi. (süre, zaman)
Olanları dikkatlice dinledi. (durum)
Cümlede
zarf tümleci veya yüklem olur:
Sınıfça
saatlerce top oynadık.
Hareketlerin
çocukça.
İsim soylu sözcükler yüklem yapma göreviyle
kullanılan eklerdir: -miş, -di, -se
iyi-y-im,
iyi-sin, iyi-dir, iyi-y-iz, iyi-siniz, iyi-dirler, iyi-y-miş, iyi-y-se iyi-y-ken
|
Kelime
|
Zaman
Eki
|
Şahıs
Ekleri
|
|
Çalışkan
|
mış
|
ım
|
|
Çalışkan
|
mış
|
sın
|
|
Çalışkan
|
mış
|
|
|
Çalışkan
|
mış
|
ız
|
|
Çalışkan
|
mış
|
sınız
|
|
Çalışkan
|
lar
|
mış
|
|
Kelime
|
Zaman
Eki
|
Şahıs
Ekleri
|
|
Çalışkan
|
X
|
ım
|
|
Çalışkan
|
X
|
sın
|
|
Çalışkan
|
X
|
dır
|
|
Çalışkan
|
X
|
ız
|
|
Çalışkan
|
X
|
sınız
|
|
Çalışkan
|
X
|
dırlar
|
İle edatı ile yapılır. Cümlede zarf
tümleci veya yüklem olabilir:
Hızla yedi.
Bizimlesin.
-le, -la eki cümleye farklı anlamlar
katabilir:
Fırtınayla ağaçlar devrildi.
(sebep)
Öğretmenle öğrenciler sohbet ediyorlardı. ("ve" bağlacı yerine
kullanılmış.)
Uçakla İstanbul'a gitti. (vasıta)
Kazmayla yeri kazmaya çalışıyordu. (alet)
Ailesiyle pikniğe gidecek. (birliktelik)
Sınıfını başarıyla geçti. (durum)
İsim ve isim soylu sözcüklere gelen
bir ektir. Bu sözcük kendisinden önceki sözcükten her zaman ayrı sonraki
eklerle bitişik yazılır. Büyük ve küçük ünlü uyumu kuralına uyar.
Çalışkan mı çalışkan bir
öğrenciydi. (Pekiştirme anlamı katmış.)
Bunları bize yapan sen misin? (Kendisinden önceki kelimeden ayrı;
kendisinden sonra gelen ekler onunla birleşik yazılmış.)
Fiillerde hareketin yapıldığı zamanı bildirir.
gel-miş (Duyulan geçmiş zaman)
oku-du (görülen geçmiş zaman)
gid-i-yor (şimdiki zaman)
yat-acak (Gelecek geçmiş zaman)
al-ı-r (Geniş geçmiş zaman)
Fiilde iki tane zaman olursa Ek-Eylem/Ek-fiil olur:
Tercih et-tir-il-miş-ti.
Fiilimsilerden sıfat-fiil ekleriyle zaman ekleri
karıştırılmamalıdır:
Gelecek günler elbette gelecektir.
Tanıdık insanları çarşıda gördük.
Geçmiş günleri hatırlayıp hüzünlenmiş.
Güvenilir arkadaşlar arıyorsun da insanlar seni
nasıl bilir?
Kervan geçmez yollarda seyahatten kaçınmaz.kaçın-ır
Fiillerde
dilek, şart, istek,
gereklilik… gibi anlamları karşılayabilmek için getirilen kip ekleridir.
Gider-se-m gelmem (dilek-şart kipi)
Biraz daha oturayım (istek kipi)
Ders çalışalım (istek eki)
Artık git-meli-y-im (gereklilik kipi)
Bunları da oku-sun (emir eki)
Dışarı çıkın (emir eki)
Bazı dilek-şart ekleri, Ek-Fiil yapar:
Sınava gir-ecek-se-n vazgeç; zor[dur].
Kazan-sa-y-dı-k iyiydi.
Fiildeki
eylemi gerçekleştiren şahsı belirtmek için getirilen eklerdir. Fiillerde kip
eklerinden sonra gelirler:
Geliyor-um,
çalışmalı-sın, yaptı-
okusa-k, üzülür-üz koşacak-sınız yürüdü-ler
Notlar:
Kelimeler; kelimede yapı, kelimenin türü/görevi, ses
değişikliği, yazım bilgisi, cümlenin ögeleri, türü ve anlamı, paragrafın
anlamı, anlatım bozukluğu konusuyla ilgilidir.
Örnekler: Ses bilgisiyle ilgilidir. Katkı-sertleşme,
kasteder-yumuşama, düşme
Ekler yazımla ilgilidir: hisset-
Cümle çeşitleri: Fiilimsiler, girişik birleşik cümleyi
oluşturur.
Yapı bakımından sorulursa: basit-türemiş-birleşik
Kelimenin türü ve görevi sorulursa: kelimenin türü
(isim-sıfat-fiil…)
Altı çizili sözcükleri çözerken cümleyi bütün halinde okumanız
gerekir. Düşünür, gelin, et…
