Türkçede kelimeler temel olarak iki grupta incelenir. Birinci grupta yer alanlar bir nesne, varlık, olay veya duruma ad olan kelimelerdir ve isimdir. İkinci grup ise iş, oluş, hareket, durum bildirir ve bunlara fiil denir.
Koyun yürüdü.
Yukarıdaki cümlede, koyun kelimesi bir hayvanın ismidir. Ancak koyunun merada gezmesi bir hareket içerir. Bu durumda koyun kelimesi isim ama koyunun yürüdü ise fiildir.
Fiiller yapı bakımından üç grupta incelenir:
1. Yapım eki almayan fiillere basit fiil denir:
yürüdü, gezer, inmeli, çıkıyor gibi.
2. Fiil veya isimlerin yapım eki alarak oluşturduğu yeni fiile ise türemiş fiil denir:
yürüTtü, gezDİRir, gözLEyecek, sevİNsin gibi.
3. Yeni bir durumu ifade etmek için birden fazla kelime yeni bir fiil oluşturduğu durumda birleşik fiil oluşur. Birleşik fiiller üç türlüdür:
a. Yardımcı fiillerle (etmek, eylemek, yapmak, kılmak, olmak, buyurmak, bulmak) kurulan birleşik fiiller:
uğursuz olur, yâr kıldın, tercîh etsen, bikarâr olmayın, dermân kılar, kâr kıldı, feryât etmeliyiz, ferman etti, târumâr eyledin, lütuf buyurun, icrâ kılıyor, bîmâr kıldın, ah kılarım, doğum yapacak, bîzâr kıldın, pinhân olmuşsunuz gibi.
b. Kurallı birleşik fiiller:
1. Sürerlik-süreklilik birleşik fiilleri:
koş+adur: koşadurun, bak+akal: bakaldın, sür+egel-: süregelen
2. Tezlik fiilleri:
koş+iver: koşuver, in+iver: iniveririz
3. Yeterlik-yeterlilik fiilleri:
gel+ebil: gelebilirsiniz, yürü+ebil: yürüyebildiniz mi?
4. Yaklaşma fiilleri:
düş+eyaz; düşeyazdım, düşür+eyaz: düşüreyazdık
c. Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller:
Kulak as-, göze gel-, burnunun direği kırıl- gibi genellikle deyim olan fiillerdir:
Kulak asmadınız.
Göze geldin.
Burnumun direği kırıldı.
Bir güzel safâ sürdük.
Yaralılar acil şifa bulsun.
İş-kılış, durum veya oluş bildiren kelimelere fiil denir. Fiil kelimesinin eş anlamlısı eylemdir.
1. Eğer bir fiil nesne alabiliyorsa iş-kılış fiilidir.
Çoban koyunları güttü. Neyi güttü? Cevap: sürüyü. Nesne alabildiğine göre iş-kılış fiili kabul edilir.
Bu cümle Çoban güttü şeklinde olsaydı durum yine değişmezdi. Çünkü güt- fiili onu, onları gibi ifadeleriyle kullanılabilir. Fiilin önüne onu, onları getirebilmek gerekir.
2. Bir fiil nesne alamıyorsa bu tip fiiller durum fiili olur.
Çoban uyudu. Neyi uyudu? Soruya cevap alınamıyor. Bu durumda uyu- fiili nesne alamaz ve geçişsizdir.
3. Fiilde bahsedilen eylem özne tarafından yapılamıyor, öznenin iradesi devre dışı ise bu durumda o grup fiiller oluş fiili kabul edilir.
Biber kızardı.
Bu cümlede biberin kızarması, biberin iradesi dışında gerçekleşir. Bu tip eylemler, oluş eylemidir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder
Yorumlarınızı bekliyoruz.