FİİLLERDE YAPI ve FİİLLERDE GEÇİŞLİLİK

Türkçede kelimeler temel olarak iki grupta incelenir. Birinci grupta yer alanlar bir nesne, varlık, olay veya duruma ad olan kelimelerdir ve isimdir. İkinci grup ise iş, oluş, hareket, durum bildirir ve bunlara fiil denir. 

Koyun yürüdü.

Yukarıdaki cümlede, koyun kelimesi bir hayvanın ismidir. Ancak koyunun merada gezmesi bir hareket içerir. Bu durumda koyun kelimesi isim ama koyunun yürüdü ise fiildir.

Fiiller yapı bakımından üç grupta incelenir:

1. Yapım eki almayan fiillere basit fiil denir: 

yürüdü, gezer, inmeli, çıkıyor gibi.

2. Fiil veya isimlerin yapım eki alarak oluşturduğu yeni fiile ise türemiş fiil denir: 

yürüTtü, gezDİRir, gözLEyecek, sevİNsin gibi.

3. Yeni bir durumu ifade etmek için birden fazla kelime yeni bir fiil oluşturduğu durumda birleşik fiil oluşur. Birleşik fiiller üç türlüdür:

a. Yardımcı fiillerle (etmek, eylemek, yapmak, kılmak, olmak, buyurmak, bulmak) kurulan birleşik fiiller:

uğursuz olur, yâr kıldın,  tercîh etsen, bikarâr olmayın, dermân kılar, kâr kıldı, feryât etmeliyiz,  ferman etti, târumâr eyledin, lütuf buyurun, icrâ kılıyor, bîmâr kıldın, ah kılarım,  doğum yapacak, bîzâr kıldın, pinhân olmuşsunuz gibi.

b. Kurallı birleşik fiiller:

    1. Sürerlik-süreklilik birleşik fiilleri: 

        koş+adur: koşadurun, bak+akal: bakaldın, sür+egel-: süregelen

    2. Tezlik fiilleri: 

        koş+iver: koşuver, in+iver: iniveririz

    3. Yeterlik-yeterlilik fiilleri:

        gel+ebil: gelebilirsiniz, yürü+ebil: yürüyebildiniz mi?

    4. Yaklaşma fiilleri:

        düş+eyaz; düşeyazdım, düşür+eyaz: düşüreyazdık

c.    Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller:

        Kulak as-, göze gel-, burnunun direği kırıl- gibi genellikle deyim olan fiillerdir:

         Kulak asmadınız. 

         Göze geldin.

        Burnumun direği kırıldı.

        Bir güzel safâ sürdük.

        Yaralılar acil şifa bulsun.

İş-kılış, durum veya oluş bildiren kelimelere fiil denir. Fiil kelimesinin eş anlamlısı eylemdir. 

1. Eğer bir fiil nesne alabiliyorsa iş-kılış fiilidir. 

Çoban koyunları güttü. Neyi güttü? Cevap: sürüyü. Nesne alabildiğine göre iş-kılış fiili kabul edilir. 

Bu cümle  Çoban güttü şeklinde olsaydı durum yine değişmezdi. Çünkü güt- fiili onu, onları gibi ifadeleriyle kullanılabilir. Fiilin önüne onu, onları getirebilmek gerekir.

2. Bir fiil nesne alamıyorsa bu tip fiiller durum fiili olur. 

Çoban uyudu. Neyi uyudu? Soruya cevap alınamıyor. Bu durumda uyu- fiili nesne alamaz ve geçişsizdir.

3. Fiilde bahsedilen eylem özne tarafından yapılamıyor, öznenin iradesi devre dışı ise bu durumda o grup fiiller oluş fiili kabul edilir.

Biber kızardı. 

Bu cümlede biberin kızarması, biberin iradesi dışında gerçekleşir. Bu tip eylemler, oluş eylemidir.

ORTAK TÜRK EDEBİYATI DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI

3. ORTAK TÜRK EDEBİYATI DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI’NIN YAPISI

 3.2. ÜNİTE, KONU, KAZANIMLAR VE AÇIKLAMALAR

1. ÜNİTE: TÜRKLERİN ORTAK EDEBÎ MİRASI

 1.1. Sözlü Edebiyat

 1.1.1. Sözlü eserlerin özelliklerini açıklar.

 a. Sözlü Dönem’in özelliklerine değinilir.

 b. Sözlü eserlerin Türk dünyasının ortak edebî mirası olduğu vurgulanır.

 c. Ergenekon Destanı, Manas Destanı, Alpamış Destanı, Oğuznâme, Dede Korkut Hikâyeleri gibi ortak sözlü eserlere ve bu eserlerden alınan örnek metinlere yer verilir.

 1.2. Yazılı Edebiyat

 1.2.1. Eski Türk devletlerine ait ilk yazılı eserlerin özelliklerini açıklar.

 a. Bu eserlerin Türk dünyasının ortak edebî mirası olduğu vurgulanır.

 b. Bilge Kağan, Tonyukuk, Kül Tegin, Barsbek Kağan Yazıtlarına ve bu yazıtlardan alınan örnek metinlere yer verilir.

 1.2.2. İslami Dönem Türk Edebiyatı’na ait eserlerin özelliklerini açıklar.

 a. İslami Dönem Türk Edebiyatı’na ait eserlerin Türk dünyasının ortak edebî mirasıo lduğu vurgulanır.

 b. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig; Kâşgarlı Mahmut, Dîvânu Lugâti’t-Türk; Edib Ahmed Yükneki, Atebetü’l-Hakâyık; Hoca Ahmed Yesevi, Dîvân-ı Hikmet’e ve bu eserlerden alınan örnek metinlere yer verilir.

 c. Nizâmî-i Gencevi, Yedi Güzel; Kul Ali, Kıssa-i Yûsuf; Mevlânâ Celaleddîn-i Rûmî; Yunus Emre, Divan; Kutb, Hüsrev ü Şirin; Ali Şîr Nevaî, Muhâkemetü’l Lugâteyn; Fuzûlî;Zahireddin Muhammed Babur, Baburnâme; Ebülgazi Bahadır Han, Şecere-i Türk gibi şair/yazar ve eserlere, bu eserlerden alınan örnek metinlere yer verilir.

2. ÜNİTE: MİLLÎ TÜRK EDEBİYATLARI

 2.1. Batı Türkleri Edebiyatı

 2.1.1. Balkan Türkleri edebiyatının genel özelliklerini açıklar. Bulgaristan Türkleri edebiyatı, Makedonya Türkleri edebiyatı, Kosova Türkleri edebiyatı, Romanya Türkleri edebiyatı ve Batı Trakya Türkleri edebiyatına yer verilir. Edebiyatları temsil eden başlıca isim ve eserlere değinilir, örnek metin verilir.

 2.1.2. Kıbrıs Türkleri edebiyatının genel özelliklerini açıklar. Kıbrıs Türkleri edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir, örnek metin verilir.

 2.1.3. Gagavuz edebiyatının genel özelliklerini açıklar. Gagavuz edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir, örnek metin verilir.

 2.1.4. Kırım-Tatar edebiyatının genel özelliklerini açıklar. Kırım-Tatar edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir, örnek metin verilir.

 2.1.5. Türkiye edebiyatının genel özelliklerini açıklar.

 a. Türkiye edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir.

 b. Mehmet Âkif Ersoy, Ömer Seyfettin ve Peyami Safa’nın hayatı, sanat anlayışı ve eserlerine; eserlerinden alınan örnek metinlere yer verilir.

2.2. İdil-Ural Türkleri Edebiyatı

 2.2.1. Başkurt edebiyatının genel özelliklerini açıklar.

a. Başkurt edebiyatının başlıca isim ve esrelerine değinilir.

b. Salavat Yulayev, Mecid Gafuri ve Mustay Karim’in hayatı, sanat anlayışı ve eserlerine; eserlerinden alınan örnek metinlere yer verilir.

 2.2.2. Tatar edebiyatının genel özelliklerini açıklar.

a. Tatar edebiyatının başlıca isim ve esrelerine değinilir.

b. Abdullah Tukay (Gabdulla Tukay), Alimcan İbrahimov (Galımcan İbrahimov) ve Nakiİ İsanbet (Nekiy İsenbet)’in hayatı, sanat anlayışı ve eserlerine; eserlerinden alınan örnek metinlere yer verilir.

 2.2.3. Çuvaş edebiyatının genel özelliklerini açıklar. Çuvaş edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir, örnek metin verilir.

2.3. Kafkasya Türkleri Edebiyatı

 2.3.1. Azerbaycan edebiyatının genel özelliklerini açıklar.

a. Azerbaycan edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir.

b. Mirza Feth Ali Ahundzâde, Samed Vurgun, Hüseyin Câvid ve Bahtiyar Vahapzâde’nin hayatı, sanat anlayışı ve eserlerine; eserlerinden alınan örnek metinlere yer verilir.

 2.3.2. Karaçay-Balkar (Malkar) edebiyatının genel özelliklerini açıklar. Karaçay-Balkar (Malkar) edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir, örnek metin verilir.

 2.3.3. Kumuk edebiyatının genel özelliklerini açıklar. Kumuk edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir, örnek metin verilir.

 2.3.4. Nogay edebiyatının genel özelliklerini açıklar. Nogay edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir, örnek metin verilir.

2.4. Orta Asya Türkleri Edebiyatı

 2.4.1. Kazak edebiyatının genel özelliklerini açıklar.

a. Kazak edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir.

b. Abay İbrahim Kunanbayev (Abay Kunanbayulı), Mağjan Jumabayev ve Muhtar Avezov’un hayatı, sanat anlayışı ve eserlerine; eserlerinden alınan örnek metinlere yer verilir.

 2.4.2. Karakalpak edebiyatının genel özelliklerini açıklar.

a. Karakalpak edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir.

b. Berdak (Berdimurat) Karğabayoğlu’nun hayatı, sanat anlayışı ve eserlerine; eserlerinden alınan örnek metinlere yer verilir.

 2.4.3. Kırgız edebiyatının genel özelliklerini açıklar.

a. Kırgız edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir.

b. Toktogul Satılganov, Alıkul Osmonov ve Cengiz Aytmatov’un hayatı, sanat anlayışı ve eserlerine; eserlerinden alınan örnek metinlere yer verilir.

 2.4.4. Türkmen edebiyatının genel özelliklerini açıklar.

a. Türkmen edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir.

b. Mahtumkulu Firâkî, Berdi Muratoğlu Kerbabayev ve Kayum Tanrıkuliyev’in hayatı, sanat anlayışı ve eserlerine; eserlerinden alınan örnek metinlere yer verilir.

 2.4.5. Özbek edebiyatının genel özelliklerini açıklar.

a. Özbek edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir.

b. Abdulhamid Çolpan, Abdürraûf Fıtrat, Abdullah Kadiri’nin hayatı, sanat anlayışı ve eserlerine; eserlerinden alınan örnek metinlere yer verilir.

2.4.6. Uygur edebiyatının genel özelliklerini açıklar.

a. Uygur edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir.

b. Bilal Nazım, Abdurrahim Ötkür, Ziya Samedi’nin hayatı, sanat anlayışı ve eserlerine; eserlerinden alınan örnek metinlere yer verilir.

 2.5. Sibirya Türkleri Edebiyatı

 2.5.1. Altay edebiyatının genel özelliklerini açıklar. Altay edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir, örnek metin verilir.

 2.5.2. Hakas edebiyatının genel özelliklerini açıklar. Hakas edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir, örnek metin verilir.

 2.5.3. Tıva (Tuva) edebiyatının genel özelliklerini açıklar. Tıva (Tuva) edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir, örnek metin verilir.

 2.5.4. Yakut (Saha) edebiyatının genel özelliklerini açıklar. Yakut (Saha) edebiyatının başlıca isim ve eserlerine değinilir, örnek metin verilir.