Farsçadan Osmanlıcaya Geçen Sıfatlar ve Birleşik Sıfatlar: Birleşik sıfatlar, ön ek ve son eklerle kurulan sıfatlara örnekler, anlamları ve cümle içinde kullanımları

Bir ismi niteleyen kelimeye sıfat denir. Bu durum Farsçada da böyledir. Kitab-ı hûb (كتابِ خوب) dendiğinde “hûb” kelimesi “kitâb” ismini niteleyen bir sıfattır. Sonundaki kesre, esre de bu iki kelime arasında bir tamlama ilgisinin kurulduğunu gösterir. Kitab burada vasıflandırılmış, nitelenmiş bir kelimedir ve kitaba mevsuf denir. Türkçenin aksine Farsçada önce isim, sonra sıfat gelir. Eğer mevsuf/isim olan kelimenin sonunda elif ve vav gibi ünlü bir ses veren (ا،و) harflerinden biri varsa kelimeye kesre yerine izafet ye’si (ی) denen harf konur (روزهای سرد، پای كوتاه) (ruzha-yı serd (soğuk günler) pa-yı kütah(kısa aykalı)).

Bazen Farsçada Türkçede olduğu gibi sıfatın önce geldiği olur (نیكمرد،بداخلاق)  (nik-merd (iyi adam), bed-ahlak(kötü ahlaklı)). Sıfatlar her zaman tekildir: ders okuyan çocuk, ders okuyan çocuklar. Sıfatlar yapıca müfred-tekil ve mürekkep –birleşik olmak üzere ikiye ayrılır. Tekil olan sıfat (hûb-خوب), birleşik sıfatlar (hubru-خوبرو) şeklinde olabilir.

Kelimenin muzari köküne yapılan harf ilaveleriyle Türkçede sıfat fiil diye kullandığımız sıfat-ı faili olur. Farsçada aşağıda gösterilen ekler bir ismin sonuna getirildiğinde o ismi sıfat-ı faili diğer adıyla etken ortaç yapar. Kelimeler bu haliyle –en, -an; -mış, -miş, -muş, -müş gibi bir anlam yüklenir.

Son eklerle kurulan sıfatlar:

–bân (بان)(باغبان)  (bağ-ban: bahçıvan, bahçe işleriyle uğraşan)

–ber (بر)  (رنجبر) (renc-ber: rencber, zorluk-zahmet-eziyet çeken)

–ör,-ur (اور) (رنجبور)(renc-bur: rencbur, zahmet çeken)

–kâr (كار) (زیانكار) (ziyan-kar: zararkar, zarar veren) Diğer örnekler için tıklayınız.

–mend (مند) (كارمند) (Kar-mend: karmend, iş yapan, memur)

–ger (گر) (آهنگر) (ahen-ger: ahenger, demir döven, demirci)

–gin (گین) (خشمگین) (hışm-gin: hışmgin, öfke saçan, öfkeli)

–ver (ور) (دانشور) (daniş-ver: ilimver, ilimle uğraşan)

–gâr(گار) (آموزگار) (amuz-kar: amuzkar, öğretmen)

–nâk (ناك) (بیمناك) (korku-nak: korkunak: korkan)

Bazen birleşik sıfatlar da sıfat-ı fail yapısını oluşturabilir ve aşağıdaki şekillerde kurulabilir:

İki isimden oluşabilir: (هنرپیشه، جفاپیشه) (cefa-pişe: cefapişe, cefa çektirmeyi, üzmeyi adet edinen, mecazen sevgili) (hüner-pişe: hünerpişe: maharet, beceri sergileyen, oyuncu, artist)

Bir isim, bir sıfattan oluşabilir: (زاغ چشم) (zâğ-ı çeşm: mavi gözlü)

Ön ek, isim veya bir isim, ön ekten oluşabilir:

 (be-nam, benam: namlı) (بنام)

 (ba-akl: baakıl: akıllı) (باعقل)

 (Cennet-âsâ: Cennetasa, Cennet gibi) (جنت آسا)

 (şâh-vâr: şahvar, padişaha layık) (شاه وار)

Birleşik sıfatlar bazen ism-i meful ve ismin birleşmesiyle oluşur: (آشفته حال) (aşüfte-hal: aşüftehal, dağılmış halde, perişan)

Bazen bir isim ve ism-i mefulden oluşur: (دل سخته) (dil-suhte: dilsuhte: gönlü, bağrı yanık, gönlü yaralı)

Bazen ar (ار) eki de sıfat-fiil yapar: (گرفتار) (girif+tar, giriftar: tutulmuş)

Mensubiyet ifade eden ve bir varlığa, bir yere, bir şeye mensup olmayı anlatan kelimelere sıfat-ı nisbî (صفت نسبی) denir. Kelimelere –lı, -li, -lu, -lü gibi anlamlar yükler.

(Şirazî-Şirazlı) (شیرازی)

(Mevlevî-Mevlana’nın tarikatine mensup) (مولوی)

(dinî-dine ait, dinsel) (دینی)

Bu farklı şekillerde de yapılır:

(in,iyn, sim+in, simin: gümüşe ait, mensup) (سیمین-ین)

(ine, yine, sim+ine, simine: gümüşe ait, mensup) (سیمینه-ینه)

(gan, bazar+gan: bazargan, bezirgan: alışveriş yapan, tüccar, kazancını ticaretten sağlayan) (بازگان-گان)

(ane, merd+ane, merdane: mertçe, adam gibi, merde/adama yakışır şekilde) (مردانه-آنه)

Sıfatların dereceleri mutlak ve mukayeseli olmak üzere üç şekilde yapılır:

Mutlak sıfat (صفت ساده): (بد، زیبا، خوب) (hub, ziba, bed; iyi, güzel, kötü )

Mukayeseli sıfat (صفت تفضیلی): (خوبتر-تر)(hub+ter, hubter: daha iyi)

Üstünlük sıfatı ( صفت علی):  (داناترین-ترین) (dana+terin, danaterin: en bilgili)

Beraberlik sıfatları (صفت متساوی): İki sıfatın beraberliğini veya eşitliğini gösteren sıfatlardır:

Çendan (چندان) (Gerçi, her ne kadar, pek o kadar, onca, miktar)

Hemçend (همچند) (gibi)

Endaze (اندازه) (miktar)

Mutlak üstünlük sıfatları ( صفت علی مطلق): Kelimenin başına geldiğinde ona aşırılık ve üstünlük anlamları katar.

Çok bisyar (بسیار): (بسیار خوب)

Çok ziyad (زیاد): (زیاد گرم)

İyi, çok nik (نیك): (نیك سنگین)

Çok hayli (خیلی): (خیلی بزرگ)

Kaynak: İsmail Bangi-Farsça Dil Bilgisi (Grameri)