Muhâkemetü’l-Lugateyn Ali Şir Nevai (Farsça ve Türkçe/Hintçe Arapça) ( ali şir nevai muhakemet ül lugateyn)

Muhâkemetü’l-Lugateyn (محاكمة اللغتين)

Çağatay Edebiyatı’nın büyük ismi Ali Şîr Nevâî’nin (ö. 906/1501) Farsça ile Türkçe’yi karşılaştırdığı eserin adıdır.

Ali Şir Nevai, döneminde önemli olan dört dilden Arapçanın dinin dili olmasından dolayı en üstün dil olduğunu vurgular. Hintçenin en kötü, Türkçenin Arapçadan sonra gelen güzel bir dil olduğunu ifade eder.

Şair Nevai, insanın dil ve konuşma yeteneğiyle diğer canlılardan ayrıldığını düşünür ve Kur’an ayetlerinin, Hz. Peygamber’in hadislerinin dili Arapça olduğu için en şerefli dil Arapçadır.

Nevai’ye göre Türkçe Hz. Nuh’un oğlu Yafes’e, Farsça Sam’a, Hintçe Ham’a verilmiştir. Ham başkasına saygısızlık ettiğinden Hintçe fasih ve beliğ bir olamamıştır.

Neai eseri 1499’da kaleme almıştır. Dönemin kültür ve edebiyatına hakim dil Farsçadır. Yazar Arapçayı bir numaraya, Hintçeyi dört numaraya yerleştirdiği için sadece Farsça ve Türkçeyi “muhakeme” etmiştir. Yazar eseri bölümlere ayırmadan ve serbestçe yazar. Nevai, iki dili kelime hazinesi, dil bilgisi, fonetik, edebi sanatlar gibi açılardan Türkçenin Farsçadan üstün olduğunu iddia eder ve söylediklerini delillendirir.

Nevai eseri ölümünden bir yıl önce yazmıştır. On beş yaşında Farsça şiir yazarak kariyerine başlayan Nevai, Fars dili ve edebiyatının kendisinden daha iyi bilenin olmadığı iddiasındadır. Nevai 40 yıldır Farsça ve Türkçe şairlerin şiirlerini düzeltmesi için otorite kabul ettiği biridir.

Şair iki dili karşılaştırmadan önce iki ırkı karşılaştırır (Fars-Türk). Türklerin Farslardan daha pratik, yüksek kavrayışlı, saf, temiz kalpli, Farslar da Türklerden ilim, marifet ve teffekkürde daha derindir. Türklerin dili daha mükemmeldir. 100 Türkçe fiil üzerinden söylediklerini destekleyen Nevai, bu fiilleri karşılamak için Farsçanın Arapçadan destek aldığı görüşündedir. Türkçe cinas, ses, ünlüler açısından üstündür. Türkçe yapım ekleri yeni kelimeler türetmek için müsaittir. Yine Nevai’ye göre Türkçe; kuşlar, yer isimleri, av hayvanları, biniş takımları, giysiler, akrabalık ilişkileri, yiyecek içecek isimleri açısından daha zengindir.

 Ali Şir Nevai’nin Muhakemetü’l-Lugateyn’i Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lugati’t-Türk’den sonra Türkçe yazılmış önemli bir eserdir. Eserin Revan Köşkü’nde, Süleymaniye Kütüphanesi’nde, Paris’te (Paris Bibliothèque Nationale) ve Budapeşte’de Magyar Tudományos Akadémia Könyvtára Keleti Gyújtemény) dört nüshası vardır.

İlk çalışma Etienne Marc Quatremère (Chrestomathies Orientals, Extraits d’Ali-Schir, Paris 1841, s. 1-39) tarafından yapılmıştır. Eserin metinli Fransızca çevirisi 1845’te yapılmıştır: (Chrestomathie en turk oriental, Paris 1845). Muhâkemetü’l-lugateyn, Osmanlı’da ilk defa Nilüfer dergisinde özet (Bursa 1307) ve Türkiye Türkçesi’yle yayımlanmıştır: (İbn Mevlânâ Veled [Veled Çelebi], İstanbul 1315. Eser üzerinde Necip Asım, , İ. Refet Işıtman, Agâh Sırrı Levend gibi isimler çalışmış, F. Sema Barutçu Özönder metin, edisyon kritik, tercüme ve bir yazmanın tıpkıbasımını yayımlamış (Ankara 1996).

Eserle ilgili diğer çalışmalar: Türkmenistan’da Abdülhakim Kulmuhammedov (Aşgabat 1925), Özbekistan’da Aybek-Parsa Şamsiyev (Taşkent 1948, III, 171-219, E. A. Osmanov (Taşkent 1948), U. Sanakulov (Taşkent 1971), Suyima Ganiyeva (Alişer Navoi: Mukammal Asarlar Toplamı içinde, Taşkent 2000, XVI, 5-40); Afganistan’da Muhammed Yâkub Vâhidî (Kâbil 1363 hş.); Doğu Türkistan’da Hemit Tömür - Abdurup Polat (Muhâkemetü’l-lugateyn: İkki Til Münâzarası, 1988

Kaynaklar: İslam Ansiklopedisi Muhakemetü’l-Lugateyn maddesi ve Ali Şîr Nevâî, İki Dilin Muhakemesi (haz. F. Sema Barutçu Özönder), Ankara 1996

Eserin orijinalini indirmek isterseniz:

https://turuz.com/en/book/title/Mahakimetul+Lughateyn-Mir+Alishir+Nevayi-El+Yazma


Çağatay Edebiyatı Ali Şir Nevai ve Hüseyin Baykara