Farsçadan Osmanlıcaya Geçen Birleşik Sıfatlar: -zeden -zede sonekiyle kurulan birleşik sıfatlar, sıfatlara örnekler, anlamları ve cümle içinde kullanımları

Farsçada “zeden - (ذدن)” fiili “vurmak, çalmak, dövmek, uğramak, maruz kalmak, giriftar olmak” gibi anlamlara gelir.  Bu fiilin sonundaki nun (ن) atılır, yerine he (ە) getirilir. Böylece –zede (ذدە) sonekiyle Farsça birleşik sıfatlar yapılır ve önceki isimle beraber kelime “vurulmuş, uğramış, maruz kalmış, giriftar olmuş” gibi anlamlar kazanır: felaket-deze: Felakete, musibete uğramış. Bu sıfat-fiillerin kazandığı yeni anlam, Arapçadan Osmanlıcaya geçen ism-i mef’ullerle benzer anlama gelir. (mezkur lisan-zikredilmiş lisan gibi) Osmanlı Türkçesi/Osmanlıcada bu yapı sıkça kullanılmıştır. Farsçadan Osmanlıcaya geçen bu birleşik sıfatların Türkiye Türkçesinde hala kullanılanları vardır. Burada –zede son ekiyle kurulan birleşik sıfatlar ve bunların cümle içinde kulanımı içeren birleşik sıfat örnekleri gösterilmiştir. Ancak bağımsız, müstakil bir fiil olarak da dilimizde ve Farsçada kullanılmaktadır.

İlk olarak “zedelemek” fiiliyle bir örnek:

zede: Vurmak, vurma, çarpma, delme sonucu berelenmek, ezilmek

İrdi çün māh-ı Muharrem bizi mātem zedeler
Dökelim hūn-ı sirişki bizi mātem zedeler (Hâfız Ahmed Paşa Dîvânı)

 Oldı encāmı girān ʿömr-i sebük-reftārun
 Zedelendi ucı destār-ı mülāyim-tānun (Nâbî)

Farsçadan Osmanlıcaya Geçen ve –zede son ekiyle kurulan birleşik sıfatlar ve örnekleri:

afetzede, afet-zede: Belaya, musibete, afete uğramış

ateşzede, ateş–zede: Yangından zarar gören kişi

bankerzede, banker–zede: Bankerden zarar gören kimse

behemzede, behem–zede: Topluluğu dağıtmış, cemiyeti bozmuş

belazede, bela–zede: Bir beladan, musibetten zarar gören kimse

berhemzede, berhem–zede: Karmakarışık

berzede, ber–zede: Toplanmış, biriktirilmiş, bir araya getirilmiş

depremzede, deprem–zede: Depremden zarar gören kimse

dilzede, dil–zede: Gönlü tutulmuş,
dövizzede, döviz–zede:  Döviz mağduru kimse, döviz yükselmesinden zarar eden kişi

elemzede, elem–zede:  Acılı, kederli, gamlı, tasalı

felaketzede, felaket–zede: Herhangi bir felakete düçar olan kimse, felakete uğrayan

felekzede, felek–zede: Feleğin, zamanın, kaderin mağduru kimse

feryadzede, feryad–zede: Feryada tutulmuş

firkatzede, firkat–zede: Ayrılığa uğramış

gamzede, gam–zede:/gamm–zede: Gama, kedere düşmüş kişi

Mesken olalı senüñ hayl-i hayālüne gönül
Her dem ol gamze deler baġrumı her gam zedeler (Üsküplü Atâ)

gurbetzede, gurbet-zede: Gurbetin zorluklarına maruz kalan kişi
hacletzede, haclet-zede: Utanç verici, utandırıcı

Yoḳdur bu hünerde sana hem-reng
Haclet-zeden olsa nʾola Erjeng (Fasih Ahmed Dede Divanı)

hamzede, ham–zede: (Boyu) eğrilmiş, bükülmüş

harıkzede, harikzede, harık–zede, harîk-zede: Yangından zarar görmüş kişi. Evi ve eşyaları yanmış kimse. (Osmanlıca'da yazılışı: harîk-zede)

hasretzede, hasret–zede: Özlem çeken kişi, hasrete uğramış kimse

haybetzede, haybet–zede: Sıkıntıya düşen, kederli olan kişi

hayretzede, hayret–zede: Hayret eden, şaşıran, şaşkın, şaşırmış olan, hayrete düşmüş, şaşırıp kalmış
hicranzede, hicran–zede: Ayrılmış, üzüntülü, hicrana, firaka düşmüş, sevgiliden ayrılığa maruz kalmış

imzazede, imza–zede: İmza atılmış, imzalanmış

kalemzede, kalem–zede: Yazılan, kaleme alınan, yazılmış

kazazede, kaza–zede: Herhangi bir kazadan zarar gören, yaralanan kimse

kemzede, kem–zede:  Talihsiz, uğursuz

lekedzede, leked–zede: Çifte yiyen, hayvan tepmesine maruz kalan

marzede, mar–zede: Yılana maruz kalmış kimse

matemzede, matem–zede: Matemde olan, yaslı, matemli, üzüntülü

ʿĀşık gibi gerd-i rāha batmış
 Mātem-zedeveş siyāha batmış (Celîlî)

melametzede, melamet–zede: Ayıplanmış, azarlanmış, utandırılmış, kınanmış, melamete uğrayan

meyzede, mey–zede: İçkiden zarar görmüş, sarhoş, içki düşkünü kimse

mıstarzede, mıstar–zede: Mıstar (Harfleri düzgün yazabilmek için çizgi çekmeye yarayan alet)/çizgi cetvelinden geçen, geçmiş

mihnetzede, mihnet–zede: Afete, belaya, musibete uğrayan, kedere, mihnete, musibete düşen, giriftar olan kimse, mihnet çeken, sıkıntılı aşık

muhabbetzede, muhabbet–zede: Aşktan, sevgiden, muhabbetten kederli, gamlı, tasalı kimse

musibetzede, musibet–zede: Belaya, hastalığa, musibete uğramış kişi      

nekbetzede, nekbet–zede: Musibete, belaya uğramış kimse

payzede, pazede, pay–zede:/pa–zede: Çiğnenmiş, ayak altında kalmış, ayak altında ezilmiş

pehluzede, pehlu–zede: Vücudunun bir tarafı tutulmuş
rakamzede, rakam-zede: Yazılmış, söylenmiş, yazılan

sabuhizede, sabuhî–zede: Sabah içkisine tutulmuş

saikazede, saika–zede: Şimşekten zarar gören kimse

saykalzede, saykal–zede: Cilalanmış, cila vurulmuş

seherzede, seher-zede: Sabaya tutulmuş, saba rüzgarından zarar görmüş

selzede, sel–zede:  Selden mağdur olan, zarar gören kişi

sevdazede, sevda–zede: Aşık olmuş, tutulmuş, sevdalı, meftun, kara sevdalı kişi

şanezede, şane-zede: Tarakla saçları taranmış
şebnemzede, şebnem–zede: Çiğ vurmuş

tebzede, teb–zede: Sıtmaya tutulmuş, sıtmalı kimsetufanzede, tufan–zede: Şiddetli yağmura, tufana maruz kalan kimse

tuğrazede, tuğra–zede: Tuğra vurulmuş, tuğralanmış

zahmzede, zahm-zede: Yaralı, mecruh, yaralanmış

zanuzede, zanu-zede: Diz çökmüş