Anonim Halk Edebiyatı Nazım Şekli: Mani

 

Anonim Halk Edebiyatı Nazım Şekli: Mani

Halk Edebiyatı; Anonim, Âşık Tarzı ve Tekke-Tasavvuf Edebiyatı olarak üçe ayrılır. Mâniler, Anonim Halk Edebiyatı nazım şekilleri içinde yer alır. Kısacası, manilerin söyleyeni belli değildir. Maninin ilk söyleyeni belli olsa bile ağızdan ağıza aktarılırken mani anonim hale gelmiştir. Türk halkının duygu, düşünce ve hayallerinin yansıdığı manilerde halkın sevincinden üzüntüsüne, hasretinden dualarına birçok temanın konu olarak yer aldığını görmek mümkündür: gelin-kaynana manileri, sevda manileri, kargış (beddua manileri), evlilik törenleri ve evlilik adetleriyle ilgili maniler, Ramazan davulcusu manileri ve mektup manileri gibi. Mani örnekleri:

1.      Mani örneği

 Evlerinin önü kaya

 Kayadan bakarlar aya

 Yârim binmiş de geliyor

 Kuyruğu kınalı taya

 

2.      Mani örneği

 Bağ bana

 Bahçe sana, bağ bana

 Değme zincir kâr etmez

 Zülfün teli bağ bana

 

3.      Mani örneği

 Sarı çiğdem yaz getirir

 Mor menekşe güz getirir

 Gurbet elde ölüm yitim

 İhtiyarlık tez getirir.

 

MANİLERİN BAŞLICA ÖZELLİKLERİ:

1)      Yedili hece ölçüsüyle yazılır.

2)      Nazım birimi dörtlüktür ve dört dizeden oluşur.

3)      Kafiye şeması, mani kafiye şeması olarak bilinen aaba (başka bir ifadeyle aaxa) şeklindedir. Bazı manilerde abab (xaxa) şeklinde kafiyeleniş bulunabilir.

4)      Manilerin ilk iki dizesi temel düşünce öncesi kafiyeyi doldurmak için yazılır ve bu bölümlere doldurma mısra denir. Maninin temel düşüncesi son iki dizede yer alır.

5)      Gelin-kaynana manilerinden Ramazan manilerine birçok konuda mani yazılabilir.

6)      Maniler kafiye şeması yönüyle Divan şiirindeki rubai (aaba) ve tuyug (aaba) nazım şekillerine benzer. Mani, tuyug nazım şekliyle kullandıkları cinaslar yönüyle de benzerlik gösterir. Tuyug için aruzla yazılmış mani demek yanlış olmaz.

 

 

 Mâniler şu şekilde ayrılır:

Düz-Tam Mâni:

Yedili hece ölçüsü ve dört mısradan meydana gelen manilerdir.

Düz-Tam Mani Örnekleri

1.     Düz-tam mani:

Ay doğar ayazlanır                   a        a

Gün doğar beyazlanır               a        a

Mahmur gözlü sevdiğim          b       x

Uyanmaya nazlanır                  a        a

 

2.     Düz-tam mani

Su gelir deste gider

Ayrılır dosta gider

Gurbet yansın yıkılsın

Sağ gelen hasta gider

 

3.     Düz-tam mani

Bahçenizde ot var mı?

Havada bulut var mı?

Ben yârimi kaybettim

Bulmaya ümit var mı?

 

4.     Düz-tam mani

A benim bahtiyârım

Gönülde tahtı yârim

Yüzünde göz izi var

Sana kim baktı yârim

 

Kesik-Cinaslı Mâni:

İlk mısrası diğerlerine göre daha kısa olan ve cinas yapılacak kelimeyi veren mısradır. İlk mısra yedili hece ölçüsüne uymaz.

Kesik-Cinaslı Mani Örnekleri

1.      Kesik-cinaslı mani

Böyle bağlar

Yâr başın böyle bağlar

Gül açmaz bülbül ötmez

Yıkılsın böyle bağlar

 

2.      Kesik-cinaslı mani

Deli koyun

Deli kurt deli koyun

Yârinden ayrılanın

 Adını deli koyun

 

3.      Kesik-cinaslı mani

Bu gün al

Yârim giymiş bu gün al

Şâd edersen bu gün et

Cân alırsan bu gün al

Artık-Yedekli Mâni:

aaba şeklindeki düz maniye iki mısra daha eklenerek yapılan mani türüne verilen addır. Artığı olan, yedeği olan mani gibi düşünülebilir. Bu yönüyle müzeyyel gazel, müstezad, müstezad gazel gibi türlere benzer.

Artık-Yedekli Mani Örnekleri

1.      Artık-Yedekli mani

Derdim var beller gibi

Söylemem eller gibi

Kalbimin hüzünü var

Yıkılmış elller gibi

Gözlerimden yaş akar

Bulanmış selller gibi

 

2.      Kesik-cinaslı mani

İlkbahara yaz derler

Şirin söze naz derler

Kime derdim söylesem

Bu dert sana az derler

Kendin ettin kendine

Yana yana gez derler

 

Doldurma-Ayaklı Mâni:

 

Doldurma-Ayaklı Mani: Kesik-cinaslı manide yer alan kısa mısranın yedili hece ölçüsüne uydurulmasıyla oluşturulan mani çeşidinine denir.

Kesik-cinaslı mani formu şu şekilde olur:

O beni

Kakül örtmüş o beni

Ben yarimi unutmam

Unutsa da o beni

 

Kesik-cinaslı mani yedili hece ölçüsüne tamamlanır ve doldurma-ayaklı mani formuna bürünür:

Ah o beni o beni

Kakül örtmüş o beni

Ben yarimi unutmam

Unutsa da o beni

Deyiş Mâni:

İki farklı kişinin ağzından söylenen manilere denir. Aşağıda Adile ve Ağa arasında söyleşme, deyiş şeklinde mani örneği vardır:

Adilem sen naçarsın

İnci mercan saçarsın

Dünya deniz olanda

Gönlüm nere kaçarsın

 

Ağam derim naçarım

İnci mercan saçarım

Dünya deniz olunca

Ben kuş olup kaçarım

 

Adilem sen naçarsın

La’l ü gevher saçarsın

Ben bir şahin olunca

Yavrum nere kaçarsın

 

Ağam derim naçarım

La’l ü gevher saçarım

Sen bir şahin olunca

Ben yerlere kaçarım

 

Adilem sen naçarsın

La’lü gevher saçarsın

Ben azrail olunca

Kuzum nere kaçarsın

 

Ağam derim naçarım

La’l ü gevher saçarım

Sen azrail olunca

Ben cennete kaçarım