Anonim Halk Edebiyatı Nazım Şekli: Türkü

 

Anonim Halk Edebiyatı Nazım Şekli: Türkü

Türkî kelimesi, Türklere özgü anlamına gelir. Arapça nispet i’sinin Türk kelimesine getirilmesiyle oluştuğu kabul edilir. Türklere ait, Türklere has, Türklerce söylenmiş anlamındaki bu yapı, Türklerin söylediği şiir anlamında türkü şeklinde kullanılmaya başlanmıştır. Türküye; Azerbaycan Türkleri mahnı, Başkurtlar halk yırı, Kazaklar türki, türik, halık eni, Kırgızlar eldik ır, türkü, Kumuklar yır, Özbekler türki, halk koşiği, Tatarlar halık cırı, Türkmenler halk aydımı, Uygurlar nahşa, koça nahşisi gibi isimler verir.

İlk defa, 15. yüzyılda Doğu Türkistan’da aruz vezniyle yazılıp özel ezgiyle söylenen ürünler için kullanılan türkü ifadesi, Anadolu’da 16. yüzyılda ilk örneğini halk şairi Öksüz Dede ile verdiği kabul edilir.

Halk duygu, düşünce ve hayal dünyasının ürünü türkülerde değişmez bir ölçü ve şekilden bahsetmek güçtür. Ancak kavuştak olarak da bilinen nakarat bulunur. Anonim halk edebiyatı ürünü oldukları için türkülerin sahipleri belirsizdir. Ancak derlendikleri yöre ve derleyen kişilerden bahsedilebilir. Türkülerin 2. ve 4. mısraları ile ikinci dörtlükten itibaren her dörtlüğün son mısrası arasında bir benzerlik bulunur. Ayrıca ezgileri, bestelenmeleri, sazla söylenmeleri, uzun-kısa hava şeklinde okunmaları türküleri diğer türlerden ayırır. Ancak çok keskin çizgilerle nazım şekillerini ayırmak güçtür. Çünkü birçok ara forma rastlamak mümkündür.

Türküler ezgilerine göre kırık havalar ve uzun havalar olarak ikiye ayrılır. Belli bir usule göre okunan türkülere kırık hava, belli bir usule göre okunamayan/okunamayan türkülere uzun hava denir.

Türküler konularına göre çok çeşitlidir. Neredeyse her konuda türküye rastlamak mümkündür. Aşk, kahramanlık, askerlik türkülerinden iş, oyun, çocuk türkülerine birçok konuda türküye rastlanır.

Türküler yapılarına göre de sınıflandırılır. Mani kıt'alarından kurulu türküler, manilerin belli ezgilerle okunması esasına dayanır. Dörtlüklerle kurulan türküler de bir başka türdür.

Türkülerin Başlıca Özellikleri:

Türküler hece ölçüsüyle yazılır. Yazanı belli değildir.

Türküler genellikle dörder mısralık bentler halinde yazılır. Farklı bentlerle de yazılabilirler ve koşma şeklinde türkülere de rastlanır.

Türkülerde kafiyeş şeması aaab cccb dddb; aaabb cccbb dddbb veya aaabcc dddbcc eeebcc gibi olabilir.

Türkülerde; hecenin 7, 8 ve 11’li ölçüleri kullanılır.

Türküler; aşk, hasret, ölüm, kahramanlık, neşe, hicran anlatabilir.

Türkülerin ayırı özelliği, tıpkı şarkılarda olduğu gibi ilk bendin ikinci ve dördüncü mısrası ile her bendin dördüncü mısrasındaki kavuştak-nakaratlardır. Bu tekrarlanan mısralar bazen bentten ayrı olaraka yer alabilir.

Bir türkünün yapısı:

 

Asıl bölüm-bent-kıta                          Urfa'nın etrafı dumanlı dağlar                       a

                                                           Ciğerim yanıyor, gözlerim ağlar,                  a

Senin zalım derdin cihanı dağlar                   a

 

Bağlama-Kavuştak-Nakarat               Gezme ceylan bu dağlarda seni avlarlar        b

Anandan babandan yardan ayrı koyarlar.      b

 

Asıl bölüm-bent-kıta                          Urfa dağlarında gezer bir ceylan,                  c

Yavrusunu kaybetmiş ağlıyor yaman            c

Yavrumun derdine bulmadım derman          c

 

Bağlama-Kavuştak-Nakarat              Gezme ceylan bu dağlarda seni avlarlar        a

Anandan babandan yardan ayrı koyarlar.      a

 (Anonim)

 

Ayrı bir nakarat-kavuştak-bağlama bölümü olmayan ancak son mısraları nakarat oluşturan bir başka türkü örneği:

 

Yeşil ördek gibi daldım göllere         a

Sen düşürdün beni dilden dillere       a

Başım alıp gidem gurbet illere          a

Ne sen beni unut ne de ben seni        b

 

Sevdiğim semânın güneşi mâhı         c

Seni seven âşık çekmez mi âhı          c

Getir el basamıyım Kelâmu'llah'ı      c

Ne sen beni unut ne de ben seni        b

 

Gel seninle bir ahdaman kuralım       d

Bağlanalım bir karara varalım           d

Verdiğimiz sözde hemen duralım      d

Ne sen beni unut ne de ben seni         b

 

Kafiye şeması aa, BB, cc BB, dd BB şeklinde asıl bölüm-bent-kıta kısmıyla nakarat-bağlama-kavuştak bölümü ayrılmış bir başka türk örneği. Nakarat bölümleri böyük harfle gösterilmiştir:

 

İstanbul'dan Üsküdar'a yol gider

Hanımlara deste deste gül gider

Yandım çavuş yandım senin elinden

Çok sallama kasatura fırlar belinden

 

İstanbul'la Üsküdar'ın arası

Yaktı beni kaşlarının karası

Yandım çavuş yandım senin elinden

Çok sallama kasatura fırlar belinden

 

İstanbul'dan üç mum aldım yakmaya

Yakıp yakıp yâr yüzüne bakmaya

Yandım çavuş yandım senin elinden

Çok sallama kasatura fırlar belinden