17. Yüzyılda Manzum ve Mensur Hamseler.
17. Yüzyıl Mensur Hamse
Nergîsî’nin hamsesini oluşturan mensur eserleri:
Nihâlistân,
Meşâkku’l-Uşşâk,
Gazavât-ı Mesleme,
İksîr-i Saâdet,
Kanûnü’r-Reşâd.
17. Yüzyıl Manzum Hamse
Nev‛îzâde Atâyî’nin manzum hamsesini oluşturan mesneviler:
Âlem-nümâ,
Sohbetü’l-Efkâr,
Nefhatü’l-Ezhâr,
Heft-Hân,
Hilyetü’l-Efkâ.
Baki'den gazel:
Nām u nişāne kalmadı fasl-ı bahārdan
Düşdi çemende berg-i dıraht itibārdan
Eşcār-ı bāg hırka-i tecrīde girdiler
Bād-ı hazān çemende el aldı çenārdan
Her yañadan ayagına altun akup gelür
Eşcār-ı bâg himmet umar cüy-bârdan
Sahn-ı çemende turma salınsun sabā ile
Āzādedür nihāl bu gün berg ü bārdan
Bākī çemende hayli perişan imiş varak
Beñzer ki bir şikāyeti var rüzgārdan
Ahmed Paşa'nı yandım elinden redifli gazeli:
1 Ey fitnesi çok kavli yalan yandım elinden
Bir nâz ile bin
gönül alan yandım elinden
2 Sen şem gibi gayr ile meclisde gülersin
Ben akıtırım yaş ile
kan yandım elinden
3 Ney gibi delindi cigerim aşkın elinden
Her dem ederim âh ü
figân yandım elinden
4 Yandı dü cihân âteş-i âhımla ve likin
Ben senin eyâ şâh-ı
cihân yandım elinden
5 Şol sundugun âteş midir ey sâki bana kim
Sen aldın ele câm
hemân yandım elinden
6 Her hâr ile sen sohbet edersin dün ü gün ben
Derdin ederim
münis-i cân yandım elinden
7 Ahmed çeke cevrini ve lûtfun göre agyâr
Ey şefkati az şâh-ı
cihân yandım elinden
Ahmed Paşa'nın en çok nazire yazılan şiirlerinden gönül redifli şiiri:
I
1 Gül yüzünde göreli zülf-i senem-sây gönül
Kuru sevdâda yeler bî-ser ü pây gönül
2 Demedim mi sana dilaşma ana hay gönül
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül
II
1 Çîn-i zülfünden umar nâfe-i hoş-bûy murâd
Bu hevâ yoluna yıllarla yeler niteki bâd
2 Ol dahi sencileyin etmedi ben hastayı yâd
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül
III
1 Bizi hâk etti hevâ yoluna sevdâ nidelim
Pây-mâl eyledi bu zülf-i semen-sâ nidelim
2 Kul edinmezdi güzeller bizi illâ nidelim
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül
VI
1 Felegin nûş ederim nîşini sâgarlar ile
Dogradı hâr-ı cefâ bagrımı hançerler ile
2 Baş koşam demez idim ben dahi dil-berler
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül
V
1 Yarım itten çok uyar ardına agyar dirig
Bize yâr olmadı ol şûh-ı sitem-kâr dirig
2 Kıldı bir dil-ber-i her-câyiyi dil-dâr dirig
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül
VI
1 Ben demezdim ki hevâ yoluna ser-bâz gelem
Ney-i aşkınla gamın çengine dem-sâz gelem
2 Derdim aşk kopuzun uşadam vâz gelem
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül
VII
1 Dil dilerken yüzünün vaslını cândan dahi yig
Bir demin görür iken iki cihândan dahi yig
2 Aktı bir serve dahi âb-ı revândan dahi yig
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül
VIII
1 Dest-i kûtâhıma baş egmedin ey serv-i dırâz
K’ola şekker lebine tûti-i dil mahrem-i râz
2 Vâz geldim ben eger gelse bu gönül dahi vâz
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül
IX
1 Ahmed’im kim okunur namım ile nâme-i aşk
Germdir sözlerimin sûziyle hengâme-i aşk
2 Dil elinden biçiliptir boyuma câme-i aşk
Ahmed Paşa'nın Kerem Kasidesi olarak bilinen kerem redifli kasidesi:
Der Medh-i
Sultan Mehmed Han
1- Ey muhît-i keremin katresi umman-ı kerem
Bâg-ı cud
ebr-i kefinden dolu bârân-ı kerem
2- Matla'-ı subh-ı zafer mihr-i zekâ ebr-i hayâ
Felek-i izz
ü ala dâver-i devrânı kerem
3- Tâc-bahş-ı ser-i sultân-ı salâtin-i cihân
Zînet-İ
taht ü nigin Hazret-i Sultân-ı kerem
4- Zıll-ı Hak Şah Muhammed ki eşigi gögünün
Kem-terîn
ılduzı olur meh-i tâbân-ı kerem
5- Ayagı topragıdır cevher-i iksîr-i hayât
Âsitânı
tozudur sürme-i a'yan-ı kerem
6- Açılır hulku nesîmiyle güI-i gülşen-i cûd
Bezenir lutfu
zülâliyle gülistân-ı kerem
7- Bahr-ı Ahzar ne durur kulzüm-i cûdunda habâb
Katre-i feyzi
nedir ebr-i dür-efşân-ı kerem
8- Bî-kıyâs olalı ihsânların ey hüccet-i cûd
Kâtî oldu
cedel-i hasmını bürhân-ı kerem
9- Kefi bir demde nisâr ettigi gencin öşrün
Haşre dek vezn
edemez keffe-i mîzân-ı kerem
10- Ne melek-hûy meliksin dem-i lutfun ile
Kevseri cûd
akıtır ravza-ı Rıdvân-ı kerem
11- Ne kerâmet kodu Hak zât-ı kerîminde k'olur
Ayagın
bastıgı yer Çeşme-i Hayvân-ı kerem
12- Bulmasa nâm-ı şerîfinle şeref nâme-i cûd
Ebter olaydı
kamu defter ü dîvân-ı kerem
13- Gün gibi saltanatın topu göge agsa ne tan
Sana sunuldu
bu meydânda çü çevgân-ı kerem
14- Bahr-ı cûdun nice şerh ola k'anun reşhasıdır
Hâsıl-ı kân-ı
sehâ mâye-i ummân-ı kerem
15- Saltanat hıI'atini kaddine hayyât-ı felek
Râst biçmese
açılmazdı girîbân-ı kerem
16- Ne kadar zer var ise dest-i zer-efşânın ile
Harf-i zer
gibi perâkendedir ey kân-ı kerem
17- Sîm sûrette sitem
şekline yazıldıgıyçin
Dagıtırsın anu duşman gıbı ey hân-ı kerem
18- Gök tenûrunda kuru kurs okunur mihr ile mâh
Hân-ı
lutfunla firâvân olalı nân-ı kerem
19- Kâse-i hırs doyar
sofra-İ ihsânından
Dest-i
in'amın ile âm olalı hân-ı kerem
20- Mihr-i cûdun çemen-i Iûtfa zer-efşân olalı
Gülşen-i
dehri bezer nergîs-i bostân-ı kerem
21- Bûy-i hulkundan urur müşg gibi dem ki tutar
Hôş revâhiyle cihân bagını reyhânı kerem
22- Ahmed'in gam makası
kesdi dilin şem' gibi
Sana rûşen diyemez hâlini sultân-ı kerem
23- Sen Süleymânı ne dille
öge bir mûr-ı za'if
Getire nutka meger lûtfun ile anı kerem
24- Husrevâ pâreledi cevr eli sabrım yakasın
Dest-gîr
olsa demidir bana dâmân-ı kerem
25- Midhatın bülbülünü gam kafesinde koma kim
Hayfdır
tûtîye zehr ey şekeristân-ı kerem
26- Ekremü'l-halksın ey vâsıta-i ıkd-ı kirâm
Her
le’imin sözün işitme budur şân-ı kerem
27- Kul hatâ kılsa nola afv-i şehenşâh kanı
Tutalım iki elim kanda imiş kanı kerem
28- Umarım cürmümü gark etmege rahmet suyuna
Mevc-i ihsânın
ile cûş ede ummân-ı kerem
29- Bir kara topragım ihyâ-yi memât etmek için
Yagsa cûdun
bulutundan nola nisân-ı kerem
30- Nice k’iklim-i
mürüvvette geçe hükm-i vefâ
Nice k'eyvan-ı atâda dura divân-ı kerem
31- Nice k’insân ola
âlemde âbidü’l-ihsân
Nice kim ola cihân tâbi-i fermân-ı kerem
32- Dest-i ihsânın
ile yapıla bünyâd-ı sehâ
Pâye ile
kadrin yücele eyvân-ı kerem
33- Nice kim Kâ’be
müsâfirlerini lûtf-ı ilah
Rahmet-i
hânıa her sâl ede mihmân-ı kerem
34- Iyd-ı
ferhundene kurbân ede a’dânı felek
Sen ahibbân
buyur âb-ı sehâ nân-ı kerem
35- Ömr-i hasmın
ere târih gib pâyâna
Nâmını nâme-i ikbâl ede unvân-ı kerem
Ahmed Paşa'nın kerem redifli başka bir kasidesi:
1- Yine ıyd oldu bu gün erdi çü devrân-ı kerem
Zevk u ayş et
yine hurrem olup ey kân-ı kerem
2- Dest-i cûdunla senin âm olalı ihsânın
Kapına geldi
umar âb-ı sehâ nân-ı kerem
3- Cûdunun katresidır kulzüm-i zehhâr-ı necât
Lûtfunun zerresidir
ebr-i dür-efşân-ı kerem
4- Nazar-ı merhametin cevher-i iksîr-i hayât
Âsitânın tozudur
mihr-i dırahşân-ı kerem
5- Yine cûdunla biter verd-i gülistân-ı atâ
Yine sözünle
olur meyve bostân-ı kerem
6- Açılır hulkun ile bu gül-i gül-zâr-ı kemâl
Salınır lûtfun
ile yine bu atşân-ı kerem
7- Tûtî-i nutkuna lâyık şekeristân-ı makâl
Bülbül-i
tab'ınâ layık bu gülistan-ı kerem
8- İlmin ile okunur nusha-i devrân-ı ulûm
Adlin ile yazılr
defter ü divân-ı kerem
9- Olmaya zât-ı şerîfin gibi bir cism-i lâtif
Gelmeye rûh-ı
azizin gibi bir kân-ı kerem
10- Ya'ni kim Âsaf-ı devrân mu'in-i fuzala
K'ayagı
topragıdır sürme-i a'yân-ı kerem
11- Matla' -ı şems-i hayâ mecma'-ı envâr-ı atâ
Menba-ı cûd u
sehâ mâye-i ummân-ı kerem
12- Merkez-i sıdk u safâ da'ire-i nokta-i cûd
Kâti-i hıkd u
hased hüccet-i burhân-ı kerem
13- Zulmet-i fakrın içinde kalana göster yol
Matla'ından
dogıcak bu meh-i tâbân-ı kerem
14- Ne Mesihâ-dem olursan ki dem-i lûtfun ile
Kevser-i cân
akıtır ravza-i Rıdvân-ı kerem
15- Yâ dehânında senin için ne kerâmet kodu Hak
Teşne-i cûda
olur Çeşme-i Hayvân-ı kerem
16- Acebâ zât-ı
kerîmin ne kerâmet kodu kim
Basdıgın yerler olur ucdan uca kân-ı
kerem
17- Bu felek yazmasa
nushandan eger nâmesini
Yanlış olaydı kamu defter ü divân-ı
kerem
18- Sana biçti yine bir hıl'ati hayyât-ı cihân
Kim anun
dâmeni cûd oldu giribânı kerem
19- Bahr-i cûdunda atâ zevrakına yelken urup
Bâd-ı
lûtfunla bu gün gezdirir uş anı kerem
20- Ebr-i feyzinden erer her yana bâran-ı sehâ
Havz-ı
cûdundan olur dopdolu kîzân-ı kerem
21- Nola gül-zâr ola tab'ım bite medhin gülü kim
Ebr-i
cûdunla yagar çün bana nisân-ı kerem
22- Şem-veş bezm-i kemâlinde yanar rişte-i dil
Nola
rüşen der isem medhini sultân-ı kerem
23- Kullarız hâlimiz anlatmaya geldik kapıya
İntizârız ki icâzet vere sultân-ı kerem
24- Husrevâ pâdişehâ cûdunu dil şerh edemez
Gerçi
medhinle dolar defter ü divân-ı kerem
25- Âsitin-i kerîminden pür olur dâmen-i çarh
Âsitânında açıldıkça girîbân-ı kerem
26- Dür ü gevher saçılır katre-i bârân yerine
Çünkü
cûdun buludundan yaga nisân-ı kerem
27- Kimyâ oldu kamu ehl-i sehânın nazarı
Olalı
hak-i derin sürme-i a'yan-ı kerem
28- Himmetin haylı sehâ mülküne kıldıkça nüzûl
Çünkü her
gûşe-i haymen ola meydân-ı kerem
29- N'için iflâsım ola mûcib-i taklîl-i atâ
N'için
ihlâsım ola bâ'is-i hirmân-ı kerem
30- Ne revâdır ki cihân lûtfuna gark olmuş iken
Kapı kapı
dolanam bulamayam nân-ı kerem
31- Nice bir gülmeye bu gonca-i gül-zâr-ı ümid
Bezenirken
dem-i lûtfunla gülistân-ı kerem
32- Su batırmaz utanır kendi mürebbâlarını
Beni n'için
batıra gussâya ummân-ı kerem
33- Beni hâr eyleme
çün izzeti sen vermiş idin
Lûtfuna olma
perişân ki budur şân-ı kerem
34- Hâric-i merkez
ü hadd oldu çü üftâdeligim
Demidir
merhamet et var ise imkân-ı kerem
35- Ne kerem
ola ki maglûbb edine anı günâh
Ne
güneh var ki zebûn eyleyemez anı kerem
36- Tutmuşuz çünkü hâcâlet yüzüne özr etegin
Ayb-pûş
olsa ba'îd olmaya dâmân-ı kerem
37- Âmdır lûtfun eger bizde liyâkat yok ise
Layık et
lûtfun ile lûtfuna ey kân-ı kerem
38- Nola ger yâd edesin Ahmed'i bir lûtfun ile
Gerçi
lâyık degilim sana budur şân-ı kerem
39- Ehl-i fazlın bilinir kadri senin kapında
Hazretin alsa eline yine mizân-ı kerem
40- Şeker-i midhatının tûtîsi çok gerçi şehâ
Görme her tûtîyi bir ey şekeristân-ı
kerem
41- Şeref adınla bula nâme-i ikbâl ü atâ
Cûdun
ile yazıla defter ü divân-ı kerem
42- Yer ü gök medhin okusun sen otur devlet ile
Âsumân
tahtın ola menzilin eyvân-ı kerem
Kaynak:
AHMED PAŞA DİVANI
Ali Nihat Tarlan Akçağ Yayınevi Ankara 1992
Osmanlı Devleti'nde millet sistemi hangisine neye göre belirlenmiştir ve Osmanlı'da milletlere hangi isimler verilmiştir?
Osmanlı Devleti, din eksenli bir devletti. Bu açıdan Osmanlı toprakları içinde yaşayan milletleri Müslüman veya gayr-i müslim (gayrimüslim) şeklinde kategorize etti. Ancak daha net bir tanımlamayla Osmanlı dört millet (millet-i erbia, millet-i erbaa) kabul etti: Müslüman milleti, Rum milleti, Ermeni milleti ve Yahudi milleti. Müslümanlar Osmanlı'nın hakim nüfusunu oluşturduğu için Müslümanlara millet-i hakime yani hakim millet denildi. Türk, Arap, Arnavut, Boşnak, Berberi, Çerkez, Gürcü, Çeçen ve Abazalar Müslüman olduğu için millet-i hakime içinde değerlendirildi. Gayrimüslim tebada kendi içinde Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler olarak ayrıldı. Osmanlı Devleti, bazı milletlere özelliklerine göre ayrıca isimler vermiştir.
Ermeni milleti, millet-i sadıka,
Arnavut kavmi kavm-i dilir-cesur kavim/millet,
Arap milleti ise kavm-i necip-soyu temiz
İran/Fars milleti zeban-ı azbü'l-beyan -hoş dilli, söyleyiş güzellikli
olarak anıldı.
Kahramanlıkları ve ilimdeki maharetleriyle ön planda olan Arnavut asıllı Taşlıcalı Yahya Usul-name adlı eserinde Arnavut asıllı olduğunu şöyle anlatır:
Fakir Arnavud aslıyem gaziyem
O taşlu vilayetlerün baziyem
Şecaat kılıcın çalanlardanum
Şikarını evvel alanlardanum
Kemal ehliyem sanki mah-ı sıyam
Ne var kadrümi bilmez ise avam
İstiklal Marşı şairi Mehmet Akif Ersoy da Arnavut olduğunu şöyle anlatır:
Bunu benden duyunuz, ben ki, evet, Arnavudum
Başka bir şey diyemem.. İşte perişan yurdum.
