Osmanlı Türkçesinde yönler nasıl ifade ediliyordu?

13. yüzyıldan 20. Yüzyıl başlarına kadar Osmanlı Devleti sınırları içinde yaşayan Türklerin kullanıldığı dil olarak bilinen Osmanlıca veya bilimsel adıyla Osmanlı Türkçesi, eski dil veya eski Türkçe olarak da isimlendirilse de bugün kullandığımız dilin nüvesi, çekirdeğidir. Eski Anadolu Türkçesinden 19. Yüzyıl sonlarına kadar önemli bir edebi birikime sahip olan Osmanlı Türkçesi; Karahanlılar, Gazneliler, Büyük Selçuklular ve Anadolu Selçukluları dönemlerinden itibaren başta devlet yönetim ve organlarında kullanılan Farsçadan ve bilim/ilim, dinin dili Arapçadan çok sayıda kelime, kavram, terim, deyim almıştır. Birçok metinde karşımıza çıkan Farsçaya da Arapçadan geçen yön adlarına geçmeden yönler anlamına gelen “cihat” (جهات) kelimesinin Arapça “cihet” kelimesinin çoğulu olduğunu belirtmek gerekir. Yine Arapçadan Farsça ve Türkçeye de geçen  “etraf” kelimesi de yanlar, taraflar, muhit, çevre gibi anlamlara gelmekte ve “taraf”  kelimesinin çoğulu durumundadır. Osmanlıcada yön adları:

Yönler	جهتلر, طرفلر	Cihetler/Taraflar
Garb	غرب	Batı
Şimal	شمال	Kuzey
Cenub	جنوب	Güney
Şark	شرق	Doğu

Eski Türkçe yön isimlerinin cümlede kullanımlarına örnekler:

1. Şimal

Çün Mekke’den çıktı resūl tuttu Ebū Bekr ile yol

Gāh önüne geçerdi ol gözler idi sag u şimāl

Zira Mekke’den çıktı Resul, Ebu Bekir ile yola çıktı. (Ebu Bekir) bazen (Peygamberin) önüne geçerdi (ve) o sağı ve kuzeyi gözlerdi. 

2. Cenub/Cenup

…çünki rūzigār cenūb tarafından deryāyı harekete getüre…

Çünkü rüzgar güney tarafından denizi harekete geçire…

3. Şark, Garb/Garp

Şarkı garbı seyridersin subh u şām

Bir iki günde işün olmaz tamām

Doğuyu batıyı gece ve gündüz seyredersin, (senin) işin bir iki günde tamamlanmaz.

Şark (doğu), garb (batı), cenub (güney) ve şimal(kuzey) kelimelerinin cümle içinde kullanımlarına farkıl metinlerden diğer örnekler:

...olmaz ve bir defʿa çıḳan bir dahı çıkan gibi degüldür velakin mendeb halkı gavvaslıga meşgul oldukları ecilden gāh gāh şimāl tarafında... 

...eserleriyle bu hasiyyet ve bu reng ve būy anda zāhir olur çünki rūzigār cenūb tarafından deryāyı harekete getüre ve dahı insāna temettuʿ...

(Risâle-i Cevâhir-Nâme, 16. yy.)

 

(Ayagı yirde başı arşa irmiş

İki ḳanadı şarka garba varmış

Halil-nâme, 15. yy. Mesnevi, 37)

Biri tahtı birisi fevki durur

Biri garbı birisi şarkı durur

İslami-Mesnevi 15. Yüzyıl-Mesnevi

Osmanlı Devleti döneminde ayrıca ara yönler de ana yönlerle tamlama oluşturularak yapılırdı. Ara yönler şu şekilde ifade edilirdi:

cenub-ı şarki (güneydoğu)

cenub-i garbi (güneybatı)

şimal-i garbi (kuzeybatı)

şimal-i şarki (kuzeydoğu

Kaynaklar:

1.   Muhammediye, 15. yy. Hazırlayan: Çelebioğlu, Âmil (1996). Muhammediye. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. İstanbul, Kaside, 1, Dizinleyen: Mustafa Kılıç

2.     Risâle-i Cevâhir-Nâme, 16. yy. Hazırlayan: Oğuz, Fatma Sabiha Kutlar (2015). Risale-i Cevâhirname, Öncü Kitapevi, Ankara, Diğer, 1, Dizinleyen: Mutlu Melis Özgeriş

3.      Hikâyet-i Fakr-nâme Rivâyet-i Âşık Paşa (Manisa Nüshası), 15. yy. Hazırlayan: Levend, Agâh Sırrı (1988). “Âşık Paşa'nın Bilinmeyen İki Mesnevisi : Fakr-nâme ve Vasf-ı Hal”, TDAY 1953, Ankara, s.205-255, Mesnevi, 1, Dizinleyen: Ayse Erginer

Osmanlıca - İngilizce Testler

Osmanlı Türkçesi / Osmanlıca güzel tamlama örnekleri